Πού καταλήγει η «ψηφιακή μας κληρονομιά» μετά θάνατον; Ποιοι και γιατί μπορούν να δουν όσα «αφήσαμε πίσω»;

Το ερώτημα που συνεχώς μας απασχολεί και μας δυσκολεύει στο να απαντηθεί μονομιάς, δεν είναι άλλο από το αν τελικά μπορεί ο καθένας να έχει πρόσβαση στα προσωπικά μας δεδομένα, όταν τα εισάγουμε σε ηλεκτρονικές φόρμες ή πλέον, ακόμα και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Δημιουργούμε προφίλ, αποθηκεύουμε κωδικούς, πραγματοποιούμε συνομιλίες για άκρως σημαντικά θέματα που αφορούν στην περιουσία και την προσωπική μας ζωή, στέλνουμε χρήματα, κρατάμε σε «απομακρυσμένους» αποθηκευτικούς χώρους φωτογραφίες και βίντεο.
Ποιοι και πώς μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά;
Αλλά και, τελικά, που καταλήγουν όσα δεδομένα παράγαμε σε όλη μας τη ζωή, όταν φύγουμε απ’ αυτήν;
Με καθιερωμένη πλεον την εκτεταμένη, από τους περισσότερους πολίτες, χρήση της τεχνολογίας για την επικοινωνία, τις συναλλαγές, την εργασία τους, μεγάλες διαστάσεις έχει λάβει ο διάλογος περί της «ψηφιακής κληρονομιάς», δηλαδή του συνόλου των δεδομένων που παραγάγαμε όσο ζούσαμε.
Όπως εξηγεί στο ertnews.gr η δικηγόρος Αγγελίνα Βλάχου, τόσο οι εθνικές αλλά και οι ευρωπαϊκές προστατευτικές των προσωπικών δεδομένων νομοθετικές διατάξεις (συμπεριλαμβανομένου του πρόσφατου Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων ή κοινώς GDPR στο στοιχείο άρ. 27 του προοιμίου του Κανονισμού 2016/679), αφορούν σε προσωπικά δεδομένα που ανήκουν σε φυσικά εν ζωή πρόσωπα.
Συγκεκριμένα, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων καταλείπει στα κράτη-μέλη την ευχέρεια να αποφασίσουν εάν θα επεκτείνουν ή όχι την προστασία σε αποθανόντες. Υπάρχουν χώρες που έχουν ήδη προχωρήσει σε ανάλογη παροχή προστασίας (βλ. Δανία).
Ως εκ τούτου, στο ερώτημα αν προστατεύεται ή όχι η ψηφιακή κληρονομιά, η απάντηση είναι σύνθετη.
Τι κάνουν οι πλατφόρμες Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (Facebook, Instagram κ.λ.π.)
Το Facebook, το Instagram και οι λοιπές πλατφόρμες στις οποίες συνεχώς εναποθέτουμε πληροφορίες, αφού ουσιαστικά είναι βασικοί δίαυλοι επικοινωνίας μας, έχουν ήδη έρθει αντιμέτωπες με την ανάγκη διευθέτησης του ζητήματος και συγκεκριμένα με την απάντηση στο ερώτημα τι μέλλει γενέσθαι με τους λογαριασμούς των χρηστών τους που δεν είναι πλέον στη ζωή.
Οι υπάρχουσες δυνατότητες, είναι δύο, με ελάχιστες παραλλαγές και τροποποιήσεις ανάλογα με τους όρους και προϋποθέσεις της κάθε εταιρείας:
Ολική διαγραφή λογαριασμού – Γίνεται από τους στενούς συγγενείς του θανόντος και συχνά απαιτείται η συμπλήρωση ηλεκτρονικής φόρμας και η προσκόμιση κάποιου σχετικού αποδεικτικού εγγράφου
Τροποποίηση ενός λογαριασμού σε «ηλεκτρονικό μνημείο» (στην ελληνική εκδοχή του facebook αποδίδεται ως λογαριασμός «εις μνήμην») – Διατηρείται το προφίλ του προσώπου που απεβίωσε, με αφαίρεση κάποιων ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, όπως είναι η διεύθυνση ή τα στοιχεία επικοινωνίας.

«Μεταβιβάζονται στους συγγενείς συνομιλίες, κωδικοί, αρχεία;»
Απόφαση “σταθμός” στη Γερμανία για τα ψηφιακά δεδομένα μετά θάνατον – Τι ισχύει στις ΗΠΑ
Τι γίνεται, άρα, με την σωρεία ψηφιακών δεδομένων του προσώπου που πεθαίνει, που συγκεντρώνονται επί σειρά χρόνων, στην περίπτωση που οι οικείοι του επιθυμούν να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτά, όπως συμβαίνει με τα υλικά και άυλα στοιχεία της κληρονομιάς του;
Την απάντηση αυτή κλήθηκε να δώσει πριν από σχεδόν δέκα χρόνια το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Καρλσρούης στην Γερμανία. Η απόφαση αυτή, όπως είναι λογικό, δεν έχει καμία επίδραση στην ελληνική έννομη τάξη, αλλά σε κάθε περίπτωση αποτελεί μία από τις πρώτες νομολογιακές προσεγγίσεις του εν λόγω ζητήματος που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον.
Ενώπιον του Δικαστηρίου, λοιπόν, ήχθη σε τελευταίο βαθμό η διαφορά μεταξύ των γονέων μίας άτυχης 15χρονης χρήστριας του facebook και της εταιρείας. Η διαφορά εκκίνησε από το γεγονός ότι μετά τον θάνατο της κόρης τους, οι γονείς που γνώριζαν τον κωδικό πρόσβασής της (καθώς αυτοί της είχαν δημιουργήσει το προφίλ υπό την συμφωνία και προϋπόθεση πως θα είχαν πρόσβαση και οι ίδιοι), θέλησαν να αναγνώσουν τις συνομιλίες της στο messenger ώστε να διαλευκάνουν εάν ο θάνατός της ήταν αυτοκτονία ή όχι. Η τροποποίηση του λογαριασμού σε «εις μνήμην» (άγνωστο από ποιόν) δεν τους το επέτρεψε κατά τα ανωτέρω και έτσι η υπόθεση ακολούθησε την δικαστική οδό.
Σε πρώτο βαθμό, η οικογένεια δικαιώθηκε, καθώς το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο δέχτηκε πως οι νόμιμοι κληρονόμοι προσώπου που απεβίωσε κληρονομούν μαζί με τα λοιπά περιουσιακά του στοιχεία και τα ψηφιακά δεδομένα αυτού. Η κρίση αυτή ανετράπη στο Εφετείο, το οποίο προέταξε το δικαίωμα στο απόρρητο των επικοινωνιών των χρηστών που είναι εν ζωή και επικοινωνούσαν με την κόρη των διαδίκων και θεώρησε πως η άρση της απαγόρευσης πρόσβασης στα ψηφιακά της δεδομένα θα έπληττε υπέρμετρα το δικαίωμά τους αυτό.
Εν τέλει, το Ομοσπονδιακό Δικαστήριο συντάχθηκε με το πρωτοβάθμιο, κρίνοντας πως δεν δικαιολογείται διαφορετικός χειρισμός των ψηφιακών δεδομένων αποθανόντος προσώπου σε σχέση με τα λοιπά στοιχεία (περιουσιακά ή μη) που καταλείπει πίσω του και μεταβιβάζονται στους εν ζωή κληρονόμους του.
Συγκεκριμένα, διατυπώθηκε η κρίση ότι η ανήλικη είχε συνάψει συμβόλαιο χρήσης με την Facebook, το οποίο- λόγω του θανάτου της- μεταβιβάζεται στους γονείς-κληρονόμους της. Ως εκ τούτου, τα ψηφιακά δεδομένα χορηγήθηκαν στους γονείς και η ψηφιακή κληρονομιά εξομοιώθηκε με την «αναλογική», κρίθηκε δηλαδή πως ο λογαριασμός της κοπέλας στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα λοιπά περιουσιακά στοιχεία που κατέλειψε στους συγγενείς της.
Στον αντίποδα, όπως εξηγεί η δικηγόρος Αγγελίνα Βλάχου, σε αντίστοιχη υπόθεση με διένεξη μεταξύ συγγενών αποβιώσαντος και εταιρείας μέσου κοινωνικής δικτύωσης, μερικά χρόνια πριν, αυτή τη φορά στις ΗΠΑ, οι εκεί Δικαστικές Αρχές αξίωσαν τη μη μεταβίβαση ψηφιακών δεδομένων, επιχειρώντας να προστατεύσουν τους χρήστες που αλληλεπιδρούσαν – επικοινωνούσαν με τον εκλιπόντα.
Πάντως, οι ανωτέρω αποφάσεις απλώς συντηρούν επί σειρά ετών τώρα τη σχετική συζήτηση που έχει ανοίξει και το νομικό «τοπίο» παραμένει καθ’ όλα θολό.
Οι δύο όψεις του νομίσματος
Από τη μία σκοπιά, εμφανίζεται όντως πειστική η εξομοίωση ψηφιακής με αναλογική κληρονομιά, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς πως μετά θάνατον καμία απαγόρευση δεν υφίσταται στην πρόσβαση σε γραπτή αλληλογραφία προσώπου.
Από την άλλη, η ιδιαιτερότητα των ψηφιακών δεδομένων δεν μπορεί να αγνοηθεί, καθώς στην σύγχρονη καλπάζουσα τεχνολογικά εποχή, η μεταβίβαση τεράστιου όγκου ψηφιακών αρχείων σε πρόσωπα πέραν του αρχικού αποδέκτη, θέτει σε υπέρμετρη διακινδύνευση πληθώρα δικαιωμάτων (λόγου χάρη στο απόρρητο των επικοινωνιών, στα προσωπικά δεδομένα, στην προσωπικότητα) ιδιαίτερα διευρυμένου αριθμού προσώπων, πολύ μεγαλύτερου μάλιστα από αυτό που θα αφορούσε μία «παραδοσιακή» αλληλογραφία.
Τα πρόσωπα αυτά, φυσικά, δεν είναι άλλα από τους εν ζωή «συνομιλητές-ακολούθους-φίλους» του αποθανόντος.
Ελλείψει σαφούς νομοθετικής πρόβλεψης (σε εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο) κρίνεται μάλλον προβληματικό να καλείται ο εκάστοτε Δικαστής να σταθμίσει κατά περίπτωση το επιτρεπτό ή μη της μεταβίβασης του ψηφιακού υλικού και ο φόβος έκδοσης αποφάσεων με εντελώς διαφορετική κρίση επί του θέματος είναι ιδιαίτερα υπαρκτός, καθόσον οι πλατφόρμες αυτές έχουν χρήστες – πολίτες Κρατών από όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, με διαφορετικές νομοθεσίες και διαφορετικά δικαιϊκά συστήματα.
Η μόνη οδός φαίνεται να είναι η ενιαία- κατά το δυνατόν- ρύθμιση της υπό συζήτηση κατάστασης, όπως άλλωστε προτείνεται πάντα στα προβλήματα που ανέκυψαν κατά την ψηφιακή εποχή.
Από… «το σεντούκι της γιαγιάς» στον server!
Τα συμπεράσματα που, προς στιγμήν, μπορούν να εξαχθούν είναι:
Το θέμα αφορά τις γενιές της τελευταίας 15ετίας τουλάχιστον, δεδομένου ότι η διάδραση και αλληλεπίδραση, όσο και ο διαμοιρασμός τεράστιου όγκου δεδομένων, είναι αδιάλλειπτα.
Η κληρονομιά του εκλιπόντως προ ετών, πέραν της διαθήκης του, εντοπιζόταν λ.χ. σε ένα σεντούκι, συρτάρι, φάκελο, ντοσιέ. Πλέον, μπορεί να είναι αποθηκευμένη, «διάσπαρτα», σε servers, τα περιεχόμενα των οποίων δύσκολα θα προσπελαστούν. Ή και ποτέ.
Ωστόσο, μια απάντηση στο τι θα συμβεί μετά από πολλά χρόνια, όταν δεδομένα δεν αναζητηθούν σε κάποιον διακομιστή (server) είναι ότι αυτά «θα σβηστούν» αφού ο εν αντιστοιχία λογαριασμός του χρήστη, όντας για χρόνια «ανενεργός», θα «πεθάνει» κι αυτός, αν και… αρκετά μετά από τον ιδιοκτήτη του.

Έρευνα Guardian: Το 2070 ίσως και οι νεκροί χρήστες του Facebook να ξεπερνούν τους ζωντανούς
Σε μια σχετική έρευνά της προ διετίας, η The Guardian αναφέρει χαρακτηριστικά: «Αν το Facebook συνεχίσει να αναπτύσσεται με τους τωρινούς ρυθμούς, το site θα έχει 4.9 δις νεκρά μέλη μέχρι το 2100, σύμφωνα με μελέτη που έκαναν ερευνητές της Οξφόρδης. Ακόμη και αν η ανάπτυξη είχε σταματήσει εντελώς, η έρευνα το 2018 βρήκε πως η Facebook θα είχε περί τα 1.4 δις νεκρά μέλη το 2100. Το 2070, σε αυτό το σενάριο, οι νεκροί θα ξεπερνούσαν του ζωντανούς».
Τα μυστικά μας δεν «θάβονται» μαζί μας, αλλά μένουν στα δεδομένα που παράγαμε όσο ζούσαμε
«Κάποιες από τις αναμνήσεις που μας είναι αφόρητο να μοιραστούμε, πρέπει να διαγραφούν». Είναι μια από τις σκέψεις και «φράσεις – αποφθέγματα» της Κινέζας video artist Wenqian Gao, η οποία επιλέγει στην μικρού μήκους ταινία της να καταπιαστεί με το ζήτημα της «ψηφιακής μας κληρονομιάς» και το πού αυτή καταλήγει.
Στην ταινία της, διάρκειας μόλις δέκα λεπτών, που παρουσιάζεται μαζί με δεκάδες άλλα άκρως ενδιαφέροντα έργα, video arts και όχι μόνο, στο πρωτοποριακό 17ο Διεθνές Φεστιβάλ Ψηφιακών Τεχνών της Ελλάδας, Athens Digital Arts Festival (ADAF) TACTUS, στο κέντρο της Αθήνας, αυτή την περίοδο, η καλλιτέχνης επιχειρεί να «ψηλαφίσει» τα δεδομένα που έχουν αφήσει οι άνθρωποι στον κόσμο, όταν αποδημούν. Πού, άραγε, καταλήγουν;

Στον κόσμο που δημιουργεί στην ταινία της, η ίδια «συλλέγει» τα δεδομένα εξετάζοντάς τα εξονυχιστικά.
«Η ψηφιακή κληρονομιά μεταφέρει τις αναμνήσεις των νεκρών, τις λύπες και τις χαρές τους… Για να τις βρούμε, ακολουθούμε τον “δρόμο του τάφου δεδομένων” και έτσι θα εξερευνήσουμε τα μυστικά της μνήμης ενός ατόμου», λέει η Wenqian Gao.
Η καλλιτέχνης σημειώνει ότι χρησιμοποιεί τον χρόνο συχνά ως σημείο αναφοράς στα έργα της, ενώ διευκρινίζει ότι η τεχνολογία είναι το βασικό εργαλείο της. Απώτερός της σκοπός, είναι το να εξετάζει συνεχώς τη σχέση μεταξύ του εικονικού και του πραγματικού κόσμου.



Πηγές: ert.gr TheGuardian – homodigitalis.gr – δικηγόρος Αγγελίνα Βλάχου – 17ο Διεθνές Φεστιβάλ Ψηφιακών Τεχνών της Ελλάδας, Athens Digital Arts Festival (ADAF) TACTUS