Το τέλος των ευρωπαϊκών μύθων

Αναπαράσταση του μύθου της απαγωγής
 της Ευρώπης σε αμφορέα
 ερυθρόμορφου ρυθμού  

Συντάκτης: Γιάννης Γούναρης *

Την τελευταία δεκαετία η Ευρώπη βιώνει έναν συνδυασμό κρίσεων: την οικονομική, την κρίση δημοκρατικής νομιμοποίησης, την προσφυγική, τη γεωπολιτική κρίση στον γεωγραφικό της περίγυρο - για να αναφέρουμε τις σημαντικότερες.
Αν κρίση σημαίνει δοκιμασία, η αποτυχία της Ευρώπης να τις αντιμετωπίσει επιβεβαιώνει ότι, μακριά από το να αποτελεί πρότυπο για τον υπόλοιπο πλανήτη, βρίσκεται εγκλωβισμένη σε ένα τέλμα βαθιάς παρακμής. Αν πρέπει να αναζητήσει κανείς ένα θετικό στοιχείο σ’ αυτήν την κατάσταση, μπορεί να αρκεστεί στην κατάρρευση ορισμένων ευρωπαϊκών μύθων, η οποία δεν είναι μόνο αφυπνιστική, αλλά ενδεχομένως θα αποδειχθεί χρήσιμη μελλοντικά.
Πρώτος μύθος: υπάρχει μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα η οποία υπερβαίνει τις εθνικές και αποτελεί την κινητήρια δύναμη που αναπόδραστα θα οδηγήσει στην πλήρη πολιτική ενοποίηση της ηπείρου. Αυτή η αντίληψη απομακρύνει μια πολιτική και οικονομική διαδικασία από την απτή πραγματικότητα και την ανάγει στη σφαίρα του μεταφυσικού, όπου, αναπόφευκτα, οι διαφωνούντες θα κατηγορηθούν ως αιρετικοί.
Ωστόσο, από την ιστορική πραγματικότητα της ηπείρου μια παρόμοια κοινή ταυτότητα δεν προκύπτει
. Ετσι, καταφεύγουμε στον Καρλομάγνο ως δήθεν πρώτο Ευρωπαίο ηγεμόνα -αν και πιθανότατα αυτή η ιδέα θα ξένιζε τον ίδιο- ή στην ελληνική φιλοσοφία, το ρωμαϊκό δίκαιο και τη χριστιανική θρησκεία ως θεμέλιες ευρωπαϊκές αξίες, μολονότι ουδόλως η επιρροή τους περιορίζεται στην Ευρώπη.
Ούτε προκύπτει μια τέτοια κοινή ταυτότητα σήμερα, καθώς δυσκολεύεται κανείς να απαντήσει γιατί πρέπει να αισθάνεται πολιτισμικά εγγύτερα, λόγου χάρη, σε έναν Σλοβάκο ή Φινλανδό από όσο σε έναν Ρώσο ή, γιατί όχι, Αργεντινό.
Δεύτερος μύθος: η Ευρώπη ταυτίζεται με την Ευρωπαϊκή Ενωση ή, ακόμα χειρότερα, με την ευρωζώνη. Αυτή είναι μια νοοτροπία που συνήθως απαντούσε στις νεόκοπες Δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης, πριν τη δούμε να εκφράζεται και στην Ελλάδα με αφορμή το πρόσφατο δημοψήφισμα. Βεβαίως, οδηγεί σε παραδοξότητες, όπως το να θεωρούνται η Ελβετία και η Νορβηγία μη ευρωπαϊκές χώρες ή να απαιτείται η έγκριση του eurogroup για να αισθανθεί κάποιος αρκούντως Ευρωπαίος.
Συν τοις άλλοις, αποκλείει άνευ ετέρου κάθε άσκηση κριτικής στην ευρωπαϊκή νομισματική ένωση, η οποία, εκτός του ότι έχει αποτύχει παταγωδώς στο οικονομικό της σκέλος, ήδη απειλεί να τινάξει στον αέρα το ίδιο το ευρωπαϊκό εγχείρημα, πράγμα ειρωνικό αν σκεφτεί κανείς ότι είχε χαιρετιστεί ως το μεγάλο βήμα πριν από την πολιτική ένωση.
Τρίτος μύθος: η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι η θεσμική έκφραση της υπερεθνικής ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Πρόκειται για τη βάση μιας -βαθύτατα εσφαλμένης- αντίληψης περί ευρωπαϊκού φεντεραλισμού που θέλει την εθνική κυριαρχία να καθίσταται παρωχημένη.
Η πραγματικότητα, όμως, επιβεβαιώνει ότι η δημιουργία μιας υπερεθνικής δημοκρατίας στην Ευρώπη είναι ενδεχόμενο επικίνδυνα μακρινό, από τη στιγμή που δεν υφίσταται ενιαίος ευρωπαϊκός λαός, με την έννοια του συνταγματικά οργανωμένου πολιτικού υποκειμένου. Τα εθνικά κράτη παραμένουν οι μόνες πολιτειακές οντότητες εντός των οποίων δύναται να δράσει δημοκρατικά ο πολίτης, ο οποίος κάθε άλλο παρά πρόθυμος είναι να απεμπολήσει τη συνειδησιακή σχέση με το κράτος του. Συνεπώς, η Ευρωπαϊκή Ενωση, αντί να μετατρέπεται σε Ευρωπαϊκή Ομοσπονδιακή Δημοκρατία, έχει ήδη μετατραπεί σε μια ανεξέλεγκτη και μη δημοκρατικά νομιμοποιημένη τεχνοκρατία, αποκομμένη από το σώμα των Ευρωπαίων πολιτών.
Τέταρτος μύθος: εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης όλα τα κράτη είναι ισότιμα μέλη μιας οικογένειας, οι δε σχέσεις τους διέπονται από την αρχή της αλληλεγγύης. Για την ακρίβεια, εδώ δεν πρόκειται για μύθο, αλλά για δύο θεμελιώδεις αρχές που περιέχονται στις Συνθήκες, έχοντας, ωστόσο, διαψευστεί οικτρά από την πραγματικότητα.
Οι σχέσεις μεταξύ των εταίρων διέπονται από τους αρχαίους κανόνες της ισχύος, τους οποίους έχει περιγράψει άριστα ο Θουκυδίδης:

Οι ισχυροί πράττουν ό,τι τους επιτρέπει η ισχύς τους,
ενώ οι αδύναμοι υφίστανται
όσα τους επιβάλλει η αδυναμία τους.

Δύο είναι οι επιλογές των μικρότερων ευρωπαϊκών κρατών: είτε να μετατραπούν αυτοβούλως σε πειθήνιους δορυφόρους του εκάστοτε ηγεμονισμού ή να αναλάβουν το ρίσκο της απειθαρχίας τους.
Βεβαίως, τα παραπάνω δεν αναιρούν τη σημασία του ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήματος και των -ρομαντικών, ίσως- θεμελιωδών του αξιών, όπως αναδείχτηκαν μέσα από την καταστροφή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Αντιθέτως, η διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στην ευρωπαϊκή ήπειρο, η κατάργηση των εσωτερικών συνόρων, η προαγωγή της δημοκρατίας, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η κοινή δράση έναντι των πλανητικών προκλήσεων του αιώνα μας και η επίτευξη ευημερίας και προόδου είναι στόχοι πάνω στους οποίους μια νέα ευρωπαϊκή συνεργασία, απαλλαγμένη από ψευδαισθήσεις, οφείλει να βασιστεί στο μέλλον, αναζητώντας ένα εναλλακτικό, ευέλικτο και ευρύτερο γεωγραφικά θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας. Ενα ουσιωδώς αναβαθμισμένο Συμβούλιο της Ευρώπης είναι μια καλή υποψηφιότητα.
* δικηγόρος, διδάκτορος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κατόχου LL.M. από το London School of Economics