Σύγκρουση "τιτάνων" μεταξύ Ρωσίας-Τουρκίας;

Των Zvi Magen, Gallia Lindenstrauss, Sarah Fainberg

Η κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους από την τουρκική αεροπορία στις 24 Νοεμβρίου 2015, προκάλεσε μια ραγδαία επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Στην πραγματικότητα, το περιστατικό έχει δημιουργήσει μια νέα διεθνή πραγματικότητα με συνέπειες για τα διμερή ρωσό-τουρκικά ζητήματα, την περιφερειακή δυναμική και τη διεθνή κοινότητα.

Σύμφωνα με την Τουρκία, το ρωσικό μαχητικό αεροσκάφος, του οποίου η ταυτότητα ήταν άγνωστη την στιγμή του συμβάντος, μπήκε στον τουρκικό εναέριο χώρο, και οι προσπάθειες να το προειδοποιήσουν να βγει από τον τουρκικό εναέριο χώρο, αγνοήθηκαν. Η Ρωσία αρνήθηκε αυτές τις εξηγήσεις και ισχυρίστηκε ότι οι Τούρκοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τους υπάρχοντες μηχανισμούς συντονισμού μεταξύ Ρωσίας-ΝΑΤΟ για να αποτρέψουν το συμβάν, και συγκεκριμένα την τηλεφωνική γραμμή που συνδέει την Άγκυρα με την Μόσχα (την οποία η Μόσχα έχει έκτοτε αποσυνδέσει). Στην πραγματικότητα, η ρωσική εκδοχή είναι ότι η κατάρριψη του αεροσκάφους ήταν μια εσκεμμένη τουρκική ενέδρα, σχεδιασμένη να τοποθετήσει την Τουρκία στη θέση ενός σημαίνοντος παράγοντα στην περιφερειακή αρένα και να βλάψει την Ρωσία απευθείας, φέρνοντάς την σε σύγκρουση με τα μέλη του ΝΑΤΟ.

Η Τουρκία έχει μέχρι στιγμής αρνηθεί να ζητήσει συγνώμη για το συμβάν, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις, Τούρκοι αξιωματούχοι έχουν εκφράσει την λύπη τους για ό,τι συνέβη. Ο Τούρκος πρόεδρος Recep Tayyip Erdogan έχει μάλιστα δηλώσει ότι εάν γνώριζαν πως επρόκειτο για ρωσικό αεροσκάφος, η Τουρκία μπορεί να είχε δράσει διαφορετικά. Σε κάθε περίπτωση, οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ εξέφρασαν την στήριξή τους για τους τουρκικούς ισχυρισμούς σχετικά με τις συνθήκες του συμβάντος και υποστήριξαν το δικαίωμα της Τουρκίας στην αυτοάμυνα, προσπαθώντας παράλληλα να εκτονώσουν την ένταση. Ο Αμερικανός πρόεδρος Barack Obama κάλεσε και τις δύο πλευρές να επικεντρωθούν στον σημαντικό στόχο της νίκης κατά του Ισλαμικού Κράτους. Οι υπουργοί Εξωτερικών της Τουρκίας και της Ρωσίας συναντήθηκαν στο Βελιγράδι στις 3 Δεκεμβρίου, αλλά η συνάντηση δεν παρήγαγε καμία πρόοδο προς μια κατανόηση μεταξύ των χωρών.

Η κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους δεν ήταν χαρακτηριστική της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας έναντι της Ρωσίας, η οποία είναι πολύ προσεκτική. Φαίνεται ότι η τουρκική δυσαρέσκεια για την ρωσική επέμβαση στην Συρία, η οποία ξεκίνησε στις 30 Σεπτεμβρίου 2015, και οι επανειλημμένες παραβιάσεις του τουρκικού εναέριου χώρου από τα ρωσικά αεροσκάφη, λειτούργησαν ως υπόβαθρο για το σκηνικό. Για την Τουρκία, η οποία είναι ο πιο ηχηρός αντίπαλος στην συνέχιση της εξουσίας του Bashar al-Assad, η ρωσική παρέμβαση θεωρήθηκε ένα σημαντικό εμπόδιο για την ανατροπή του προέδρου της Συρίας. Η Τουρκία μπορεί ακόμη και να έριξε μια λοξή ματιά στις συνομιλίες της Βιέννης, οι οποίες αποτέλεσαν ένδειξη πως ο Assad θα παραμείνει στην εξουσία, τουλάχιστον για μια μεταβατική περίοδο. Η δυσαρέσκεια της Τουρκίας συνδέεται επίσης με τα γεγονότα στη Βορειοδυτική Συρία: σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς της Μόσχας ότι η Ρωσία επιχειρεί εναντίον στόχων του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία, η Τουρκία υποστηρίζει ότι η μεγαλύτερη ρωσική δραστηριότητα, στην πραγματικότητα κατευθύνεται εναντίον της αντιπολίτευσης του Assad, ιδιαίτερα κατά της μειονότητας των Τουρκμένων που εξοπλίζονται από την Τουρκία. Επιπλέον, οι δεσμοί της Ρωσίας με το PYD (το Κουρδικό Κόμμα Δημοκρατικής Ένωσης), τον συριακό βραχίονα του ΡΚΚ, αντιμετωπίζονται με μεγάλη καχυποψία από την Τουρκία.

Στη Ρωσία, η οποία έχει μια μακρά, φορτισμένη ιστορία με την Τουρκία, η κατάρριψη του αεροσκάφους θεωρήθηκε ένα σοβαρό πλήγμα στην εικόνα της με διάφορους τρόπους: διεθνώς, στο πλαίσιο της συριακής κρίσης, και εσωτερικώς. Ο Ρώσος πρόεδρος Vladimir Putin έφτασε να δηλώσει ότι το περιστατικό ήταν μια "πισώπλατη μαχαιριά" στη Ρωσία καθώς και ότι "ο Allah αποφάσισε να τιμωρήσει την κυβερνώσα ελίτ της Τουρκίας, στερώντας της την λογική". Επιπλέον, παρά την εντυπωσιακή συνεργασία με την Μόσχα, η Τουρκία έχει δράσει για να προάγει τις περιφερειακές της φιλοδοξίες, συχνά εις βάρος των ρωσικών συμφερόντων, τόσο στην μετά-σοβιετική σφαίρα όσο και στη Μέση Ανατολή και την σφαίρα της Μεσογείου. Συνεπώς, η ρωσική ηγεσία δεν μπορεί να αποσιωπήσει το περιστατικό με το αεροσκάφος και πρέπει να επιδείξει μια απάντηση.

Η Ρωσία ωστόσο έχει μέχρι στιγμής αποφύγει να προχωρήσει σε επιθετική στρατιωτική δράση εναντίον της Τουρκίας, παρά την παθιασμένη ρητορική, η οποία περιελάμβανε και κατηγορίες ότι η Τουρκία εμπλέκεται σε μια ανατρεπτική δραστηριότητα με τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Ρωσίας και συνεργάζεται με το Ισλαμικό Κράτος σε μια σειρά από τομείς, καθώς και με αγορές πετρελαίου (με τις κατηγορίες να στοχεύουν άμεσα στην ίδια την οικογένεια του Erdogan). Η Μόσχα ανακοίνωσε ότι δεν θα παρασυρθεί σε μια υστερική, επικίνδυνη αντίδραση, και ότι "θα απαντήσει με έναν υπεύθυνο τρόπο, χωρίς να απειλή την χρήση βίας". Παρόλα αυτά, η Ρωσία ενίσχυσε την στρατιωτική της παρουσία στη Συρία, συμπεριλαμβανομένων και των S-400 στην βάση της εκεί. Το ότι η Ρωσία αποφεύγει να δώσει μια δυσανάλογη απάντηση, είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι η Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ και εάν δεχθεί επίθεση, έχει εξασφαλισμένη τη στήριξη από το ΝΑΤΟ. Για τη Ρωσία, αυτό θα σήμαινε μια ολομέτωπη αντιπαράθεση με την Δύση, κάτι που η Ρωσία θα ήθελε να αποφύγει. Ως εκ τούτου, από όλες τις πιθανότητες, η Ρωσία έχει επιλέξει μια σχετικά μέτρια, ελεγχόμενη απάντηση, που εκδηλώνεται κυρίως στη διπλωματική και οικονομική σφαίρα.

Σύμφωνα με ένα έγγραφο που υπέγραψε ο Putin στις 28 Νοεμβρίου, που είναι προγραμματισμένο να λάβει χώρα στις αρχές Ιανουαρίου του 2016, η Ρωσία θα επιβάλλει περιορισμούς στις εισαγωγές τροφίμων και αγροτικών προϊόντων από την Τουρκία. Στις ρωσικές επιχειρήσεις δεν θα επιτρέπεται να απασχολούν Τούρκους πολίτες. Θα τεθούν περιορισμοί στις τουρκικές επιχειρήσεις που κάνουν δουλειές στην Ρωσία. Και οι πτήσεις τσάρτερ μεταξύ των χωρών θα ανασταλούν. Οι ρωσικές ταξιδιωτικές εταιρείες έχουν ήδη δεχθεί εντολή να μην πουλούν πλέον τουρκικά πακέτα διακοπών. Επιπλέον, οι πολίτες που ταξιδεύουν στις δύο χώρες, πρέπει πλέον για άλλη μία φορά να φέρουν βίζα, και έχουν αυξηθεί οι έλεγχοι ασφαλείας στα τουρκικά φορτηγά που εισέρχονται στη Ρωσία με αγαθά. Επιπλέον, το project του Turkish Stream, με σκοπό να παρέχει αέριο από τη Ρωσία στη Νότια Ευρώπη, έχει ανασταλεί, αν και οι δυσκολίες για τις διαπραγματεύσεις σχετικά με το σχέδιο είχαν ήδη προκύψει πριν από το συμβάν με το αεροπλάνο. Ο συντονισμός ασφάλειας μεταξύ των δύο, έχει επίσης ανασταλεί. Στο μεταξύ, δεν υπάρχει καμία αναφορά για τις κυρώσεις στις εισαγωγές των βιομηχανικών προϊόντων από την Τουρκία και την ρωσική προμήθεια αερίου στην Τουρκία. Ομοίως, δεν υπάρχει κανένα report ότι έχουν σταματήσει οι εργασίες στο πρώτο πυρηνικό εργοστάσιο της Τουρκίας που χτίζεται από την Rosatom, την ρωσική κρατική εταιρεία.

Οι ρωσικές αντιδράσεις έχουν προκαλέσει την Άγκυρα να επανεξετάσει τη στρατηγική σοφία πίσω από την απόφασή της να ρίξει το αεροπλάνο. Παρά την αρχική υποστήριξη που παρέχει το ΝΑΤΟ για την τουρκική κίνηση και παρά την συμφωνία στις 29 Νοεμβρίου μεταξύ της ΕΕ και της Τουρκίας για τους Σύρους πρόσφυγες, είναι σαφές στην Τουρκία ότι η υποστήριξη από τους δυτικούς εταίρους της δεν είναι πλήρως εγγυημένη εάν υπάρξει περαιτέρω κλιμάκωση, και ασφαλώς όχι εάν η τουρκική συμπεριφορά θεωρηθεί ως απερίσκεπτη. Η ρωσό-τουρκική κρίση θεωρείται από τους δυτικούς εταίρους της Τουρκίας ως διμερής, μία που θα πρέπει να επιλυθεί από και μεταξύ των δύο πλευρών. Την ίδια στιγμή ωστόσο, οι εντεινόμενες προσπάθειες της Δύσης εναντίον του Ισλαμικού Κράτους έχουν ως αποτέλεσμα τα βρετανικά μαχητικά αεροσκάφη να επιχειρούν εναντίον του από τις βάσεις στην Κύπρο και οι Γαλλία και Γερμανία έχουν πάρει την έγκριση για τις επιθέσεις εναντίον του Ισλαμικού Κράτους από τις τουρκικές αεροπορικές βάσεις. Υπό αυτή την έννοια, ο εναέριος χώρος πάνω από τη Συρία, συνωστίζεται ακόμη περισσότερο.

Η κρίση σχετικά με την κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους έχει αναιρέσει κάποιες από τις σημαντικές βελτιώσεις στις ρωσό-τουρκικές σχέσεις που επιτεύχθηκαν από το 2002 που το ΑΚΡ έλαβε την εξουσία στην Τουρκία. Η κρίση θα δίνει έμφαση στην επιθυμία της Τουρκίας να μειώσει την μεγάλη της εξάρτηση από τις ρωσικές εισαγωγές φυσικού αερίου και θα μπορούσε να καταλήξει στο να χαλαρώσει την στάση της η Τουρκία στις ειρηνευτικές συνομιλίες για την Κύπρο και ίσως ακόμη και σε σχέση με το Ισραήλ. Από τη ρωσική σκοπιά, το ερώτημα είναι πόσο μακριά θα πάει στην επιδείνωση της κρίσης με την Τουρκία, ιδιαίτερα δεδομένου του γεγονότος ότι κάποια από τα μέτρα καταστολής, θα βλάψουν την οικονομία της Ρωσίας. Η Ρωσία είναι πρόθυμη να πληρώσει το οικονομικό τίμημα διότι θέλει να μειώσει το εύρος της Τουρκίας για μανούβρες στη διαφωνία για το μέλλον της Συρίας και την νέα περιφερειακή εντολή (αν και πριν από το συμβάν με το αεροσκάφος, η επιρροή της Τουρκίας στις συνομιλίες για την επίλυση της συριακής κρίσης ήταν περιορισμένη). Πέρα από τον περιφερειακό ανταγωνιστικό χαρακτήρα και τις επιπτώσεις για μια νέα περιφερειακή τάξη, η ρωσική απάντηση είχε επίσης σκοπό να εξυπηρετήσει την παγκόσμια διάσταση της πολιτικής της Μόσχας: οι Ρώσοι ηγέτες έχουν αποδεδειγμένες ικανότητες στη διαχείριση διεθνών κρίσεων, ένα αρκετά αποτελεσματικό πολιτικό εργαλείο ελλείψει άλλων εργαλείων υπερδύναμης στρατιωτικής και οικονομικής φύσης. Στην πραγματικότητα, αυτά είναι τα κύρια μέσα μόχλευσης της ρωσικής εμπλοκής στη συριακή κρίση. Η διαχείριση της κρίσης φαίνεται να είναι σχεδιασμένη για να οδηγήσει την Ευρώπη και τις ΗΠΑ στο να προσφέρουν μια συμβιβαστική λύση που θα μπορούσε να συνδέσει την κρίση με την Τουρκία, με άλλες ρωσό-δυτικές κρίσεις και ως εκ τούτου να δημιουργηθεί μια συμφωνία-πακέτο.

Μπορεί κανείς να δει την κρίση που εξελίσσεται μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας ως άλλο ένα κομμάτι της περιφερειακής κρίσης στη Μέση Ανατολή γενικότερα και της συριακής κρίσης ειδικότερα, και να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το ζήτημα θα συζητηθεί μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων στο πλαίσιο της προσπάθειας για επίλυση της συριακής κρίσης. Μπορεί να σημαίνει ότι αφού διευθετηθούν συγκεκριμένα ζητήματα κρίσιμα για την Ρωσία σε άλλους τομείς –ιδιαίτερα οι κυρώσεις που της επιβλήθηκαν εξαιτίας της πολιτικής της Ουκρανίας –μια συμβιβαστική λύση για την ρωσό-τουρκική κρίση θα μπορούσε επίσης να βρεθεί. Αυτή η φόρμουλα πιθανώς θα ενισχύσει την Ρωσία είς βάρος της Τουρκίας.