Κάστρα και οχυρά της Μεσσηνίας: Λιγούδιστα (Levoudist ή Ligudista)

Γράφει ο Γιάννης Α. Μπίρης

Το 1212, μετά την κατάκτηση του Μοριά από τους Φράγκους και τη συμφωνία με τους Βενετούς στη Σαπιέντζα για τη διανομή των κτήσεών τους, ο πάπας Innocent III βάζοντας υπό την προστασία του την επισκοπή της Μεθώνης, απαριθμεί και τις περιοχές που της ανήκαν. Αυτές ήταν οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Αννας και τα χωριά Corseval, Miquelis, Murmura, Asagora, Aldesequi, Niclines, Levoudist, Escaminges, Boucham, Lestarona. Πολλά από αυτά είναι για μας σήμερα άγνωστα, αφού τα ονόματά τους στο παπικό κείμενο δεν μπορούν να τα ταυτίσουν με τα σημερινά χωριά. Ομως τουλάχιστον τρία από αυτά είναι εύκολο να εντοπιστούν. Το Niclines είναι η Ικλαινα, το Escaminges είναι του Σκάρμιγκα δηλαδή η σημερινή Μεταμόρφωση και το Levoudist αποδίδει βέβαια τη Λιγούδιστα που είναι η σημερινή Χώρα. Αυτή είναι και η πιο παλιά αναφορά που εντοπίζεται στις πηγές για τη μεσαιωνική Λιγούδιστα.

Από το 1281, δηλαδή λίγο μετά το θάνατο του Guillaume II de Villehardouin και το γάμο της χήρας του Αννας-Αγγελίνας Κομνηνής με τον Nicolas II de Saint-Omer, υπάρχουν περισσότερες αναφορές για τη δυτική Μεσσηνία. Ετσι στη διαδοχή του σφραγιδοφύλακα Léonard de Veroli το 1281 επισημαίνεται ότι στην καστελλανία της Καλαμάτας ανήκαν και τα χωριά Matones, Karavanita και τα φέουδα Mantichorion, Lapagusta και Gargenay. Ενώ το χωριό Matones δεν μπορεί σήμερα να προσδιοριστεί, αυτή η Lapagusta πρέπει να είναι η Λιγούδιστα, το Gargenay οι Γαργαλιάνοι και η Karavanita η Αβαρινίτσα ανατολικά της Πύλου.

Μια ακόμα αναφορά για τη Λιγούδιστα και το Ζόγκλο υπάρχει στην επιστολή που έστειλε το 1387 στον Amédée de Savoie-Achaïe ο βοηθός του Ιωάννης Λάσκαρης Καλόφερος, miles Constantinopolitanus, comes Cephallenine:

…«Castrum Aquarinum et portum Zunci cum casalibus de Magnatocori et Platano, cum plano de Pilla, idem casalia de Agoreriza, de Ligudista, de Lostenicho, de Morlendi, de Prothis et Euchion»… Archives de Turin, Mazzo III, n 3, cf HOPF.

Ο κόμης Amédée de Savoie-Achaïe ήταν εγγονός του Philippe de Savoie, πρίγκιπα της Αχαΐας και τρίτου συζύγου της Isabelle de Villehardouin. Ετσι ο Amédée που είχε κληρονομικά τον τίτλο του πρίγκιπα της Αχαΐας, εμφανίστηκε τότε σαν διεκδικητής του πριγκιπάτου. Και όχι μόνο διεκδικητής αλλά λες και ήταν ο πρίγκιπας παραχώρησε από τις “θεωρητικές” μόνο κτήσεις του για λογαριασμό του στον Ελληνα βοηθό του Ιωάννη Λάσκαρη Καλόφερο, το βασίλειο του Οδυσσέα (Κεφαλλονιά και Ιθάκη) αλλά και τις βαρονίες στο Μοριά! Οταν αργότερα, το 1391, ο Amédée de Savoie-Achaïe μετά από διαπραγματεύσεις με τους Ναβαρραίους της τυχοδιωκτικής εταιρείας για την απελευθέρωση του Nerio Acciaiuoli, αποφάσισε να κατέβει στο Μοριά, αυτοί για να τον καθοδηγήσουν του έστειλαν μια αναγραφή όλων των τιμαρίων που κατείχαν τότε στο Μοριά. Αυτή η λίστα των φέουδων δείχνει και τη συρρίκνωση των Φράγκων στο Μοριά.

Μετά από τις αποτυχημένες προσπάθειες του “οίκου της Savoie” για τη διεκδίκηση του πριγκιπάτου και τις λίστες του Ιωάννη Λάσκαρη Καλόφερου και των Ναβαρραίων προς τον Amédée de Savoie-Achaïe, ξαναβρίσκουμε τη Λιγούδιστα στο “Χρονικόν” του Γεωργίου Σφραντζή:

... «πάντα τα εαυτού άστεα κώμαι και χώραι και φρούρια έσωνται τω δεσπότη κυρ Θεοδώρω, τα εκτός και εντός της Πελοποννήσου, ήσαν γαρ τα εντός, Ανδρούσα λέγω και Καλαμάτα, Μαντίνεια, Ιάννιτζα, Πίδημα και Μάνη και Νησίν και Σπιτάλιν και Γρεμπενή και Αετός και Νεόκαστρον και Ιθώμη η νυν λεγομένη Μεσσήνη και Αρχάγγελος και Σαυλάουρος και Ιωάννινα και Λιγούδιστα, τα δε εκτός μεγάλη Αίνος και η περί αυτήν παροικία πάσα, κώμαι και χώραι έως και Περιθεωρίου, α και σταλείς εγώ παρέλαβον αυτά»…

Σήμερα στη Χώρα δεν υπάρχουν ίχνη μεσαιωνικής οχύρωσης. Φαίνεται ότι και η Λιγούδιστα ήταν ένα από τα απλά, οχυρωμένα με πύργο (casalia cum fortalicio), πολίσματα της Φραγκοκρατίας που αργότερα, μετά την ανακατάληψή τους από τους Ελληνες, ανήκαν στους Μελισσηνούς. Από παλιότερες προφορικές περιγραφές, στην περιοχή Διπόταμα στα νοτιοδυτικά της Χώρας, πριν από εξήντα ή και περισσότερα χρόνια, μέσα στους λόγγους της ανατολικής πλαγιάς και δίπλα σε μια πηγή, υπήρχαν ακόμα ίχνη από λιθόκτιστα κτήρια και καλοφτιαγμένα λιθόστρωτα καλντερίμια που οδηγούσαν βόρεια και ανατολικά στην περιοχή της Καβελλαριάς, η οποία ισοπεδώθηκε στο σεισμό του Δεκαπενταύγουστου του 1886. Ισως εκεί να βρισκόταν και η οχυρή φράγκικη Levoudist.

Αργότερα, την άνοιξη του 1825, μετά την απόβαση του Ιμπραήμ στη Μεθώνη και την εκστρατεία του για την κατάληψη του Μοριά, οργανώθηκε για την απόκρουσή του αμυντική εκστρατεία της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος με επικεφαλής τον πρόεδρο του Εκτελεστικού Σώματος Γεώργιο Κουντουριώτη. Ετσι τότε, σαν μια πρώτη ζώνη άμυνας, εγκαταστάθηκε στα Φουρτζοκρέμμυδα ελληνικό στρατόπεδο από περίπου 10.000 άνδρες που είχε σαν στόχο του την αντιμετώπιση και τον περιορισμό του Ιμπραήμ στην περιοχή της Πυλίας. Ενα δεύτερο μικρότερο στρατόπεδο, “φροντιστήριο” όπως αναφέρεται, ιδρύθηκε και στη Χώρα. Αυτό ήταν κυρίως ένα στρατόπεδο “εφοδιασμού και μεταφορών” όπως μπορεί να καταλάβει κανείς και από τα έγγραφα της εποχής:

«…Απριλίου 10, ημέρα Παρασκευή… ώρα 11 της ημέρας εμάθαμεν ότι το εις Φουρτζή στρατόπεδόν μας εσηκώθη και εσκήνωσεν εις Χώραις…»

…Απριλίου 19, ημέρα Κυριακή, ώρα 2 της ημέρας… ότι εγράψαμεν του επιθεωρητού και φροντιστού εις Χώραις να μας στείλωσιν ένα ζώον και έναν άνθρωπόν των διά να παραλάβωσι 3.000 τουφεκόπετραις…

…Ελάβαμεν παρά του επιθεωρητού Σταματίου Λεβίδη γραφήν σημειωμένην εις τας 19, από Χώραις, αποκρινόμενος εις την γραφήν μας των 19 με την οποίαν μας λέγει να εξαποστείλωμεν με τα άλογα όπου μας στέλλει ο υπουργός Κ. Α. Παπαγεωργίου τας 3.000 τουφεκόπετρας διά να τω σταλώσι …

…ώρα 3 της νυκτός απαντώμεν την γραφήν του κ. επιθεωρητού Λεβίδη των 19, ειδοποιούντες των ότι στέλλομεν διά του υπουργού του πολέμου τας 3.000 τουφεκόπετρας…».

(σημ. Η μέτρηση της ώρας της ημέρας ή της νύχτας γινόταν κατά το μουσουλμανικό σύστημα και ξεκινούσε από την ανατολή ή τη δύση του ήλιου αντίστοιχα).

Από αυτά τα μικρά αποσπάσματα από το ημερολόγιο του ηρωικού πλοίου “Αρης” του Αναστάση Τσαμαδού φαίνεται ότι το στρατόπεδο στη Χώρα ήταν ο κεντρικός σταθμός εφοδιασμού, δηλαδή το “φροντιστήριο” της άτυχης εκστρατείας της διοίκησης του προέδρου Κουντουριώτη στη Μεσσηνία. Η θέση αυτού του στρατοπέδου-φροντιστηρίου ήταν στο Κεφαλόβρυσο. Μετά την προέλαση του Ιμπραήμ και λίγο πριν τη θυσία του Παπαφλέσσα και των παλικαριών του στο Μανιάκι, το στρατόπεδο στη Χώρα διαλύθηκε, αφού οι Ρουμελιώτες και οι άλλοι που το συγκροτούσαν έφυγαν. Στα κύρια αίτια της αποτυχίας καταγράφεται η ανάθεση της διοίκησης της χερσαίας ελληνικής εκστρατείας από τον πρόεδρο Γεώργιο Κουντουριώτη στον άπειρο στην ξηρά, πλοίαρχο Κυριάκο Σκούρτη.

Σήμερα στη Χώρα και στο Κεφαλόβρυσο τίποτα δεν θυμίζει τη Levoudist των παπικών εγγράφων του 1212 ή το “φροντιστήριο” της μεσσηνιακής εκστρατείας της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος του Γεωργίου Κουντουριώτη του 1825. 

eleftheriaonlin