1821-1835: πτυχές της ιστορικής διαδρομής της Αρκαδιάς – Κυπαρισσίας

Του Ηλία Π. Γιαννόπουλου
Οι Τούρκοι της Αρκαδιάς - Κυπαρισσίας, όπως μαθαίνουμε στο «χρονικό απελευθέρωσης της Αρκαδιάς 1821», του Δημητρίου Κ. Στρατικόπουλου, Κυπαρισσία 2006 (σελ. 12 επ.), στις 5 το πρωί της 26ης Μαρτίου 1821 αναχώρησαν και φεύγοντας άφησαν φρουρά εκατό οπλοφόρους στο κάστρο για να προφυλάξουν τη πόλη, τις οικίες και την κινητή περιουσία τους, μέχρι να επιστρέψουν, αφού αφήσουν τις οικογένειές τους στα φρούρια της Πύλου και Μεθώνης. Αλλά και η φρουρά τρομοκρατημένη από τις έντονες διαδόσεις, πως η ώρα του ξεσηκωμού για τους Έλληνες έφθασε, έφυγε για το Νεόκαστρο.
 Με τη βιαστική τους αναχώρηση οι Τούρκοι προκάλεσαν έτσι αναίμακτα την απελευθέρωση της Αρκαδιάς. Εισήλθαν μαζικά οι χωρικοί και «έπεσαν» στα τούρκικα σπίτια, αρπάζοντας ό,τι έβρισκαν. Ο μεγάλος όγκος εστράφη στα σπίτια των αξιωματούχων, θεωρώντας ότι οι ιδιοκτησίες αυτές έγιναν με τον ιδρώτα τους. Στις 11 η ώρα φθάνουν στη πόλη και οι Ντρέδες που είχαν συγκεντρωθεί στο Κεφαλάρι με τους Γιαννάκη Μέλιο, Παναγιώτη Ντούφα και Γεώργιο Συράκο και στις 4 το απόγευμα ο Αθανάσιος Γρηγοριάδης από την Ζούρτσα. Τους υποδέχθηκαν οι κάτοικοι με φωνές χαράς και τουφεκισμούς, το «ζήτω η ελευθερία» αντηχούσε στο κάστρο και σε όλα τα καλντερίμια της πανάρχαιας πολιτείας.
Το δημοτικό τραγούδι για την είσοδο των Ντρέδων στην Αρκαδιά στις 26 Μαρτίου 1821 αναφέρει: Εμπρός παιδιά να φύγουμε/ στην Αρκαδιά να πάμε/ μπροστά πηγαίνει ο παπάς/ μαζί με τα παιδιά του/ κι από κοντά πηγαίνανε/ οι Ντρέδες τραγουδώντας.



Και οι στίχοι, του δικού του τραγουδιού, του λάτρη του δημοτικού τραγουδιού, Στάθη Κακούτη, λένε: Μπήκαν οι Ντρέδες, οι Αϊτοί/ μεσ’ της Αρκαδιάς τη Χώρα/ λευτεριά βγήκε στη φόρα/ Κάψαν το μισοφέγγαρο/ κι ανέμισε στο κάστρο/ η φουστανέλα και το ράσο/ στο πλάτανο εσμίξανε/ Ζουρτσάνοι, Κυπαρίσσιοι, Ντρέδες και Κοντοβουνήσιοι/ αδελφικά φιληθήκαν.
Ερχόμενοι στην Αρκαδιά οι καπεταναίοι, ευθύς αμέσως προχώρησαν σε στρατολογία. Υπήρξε μια μικρή διαφωνία ως προς τα πού θα πάνε τα στρατεύματα. Ο Παπαφλέσσας ήθελε να ενισχύσουν τον Κολοκοτρώνη για την απελευθέρωση της Τριπολιτσάς. Ο Πρωτοσύγκελος και Ιστορικός της Επανάστασης, Αμβρόσιος Φραντζής, αντέτεινε ότι δεν πρέπει να απογυμνωθεί στρατιωτικά η περιοχή γιατί υπήρχε ο φόβος οι Τούρκοι να επανέλθουν, όπως και είχαν υποσχεθεί, ο Παπαφλέσσας δεν επέμεινε. Άλλη απόφαση που πήραν λαός και καπεταναίοι, ήταν, να συγκροτήσουν «Γενική Φροντιστική Εφορία» για την Επαρχία Αρκαδιάς με ελεύθερες εκλογές. Πρόεδρος εξελέγη ο Αμβρόσιος Φραντζής και μέλη ο Ιωάννης Κορακόπουλος, Μήτρος Αναστασόπουλος και Γεράσιμος Πονηρόπουλος. Σκοπός της Φροντιστικής Εφορίας ήταν να μεριμνεί για τρόφιμα, πολεμοφόδια, ρουχισμό και για τις λοιπές ανάγκες των στρατοπέδων.
Χωρίς να χάσει χρόνο η Φροντιστική Εφορία έκανε έκκληση στους κατοίκους να συγκεντρώσουν μπαρούτι και να πάνε στην εφορία τα μολυβένια σκεύη των κατοικιών. Επίσης γκρέμισαν τους μιναρέδες των τζαμιών της πόλεως (δύο κατά τον Αμβρόσιο Φραντζή στην Ιστορία του, τόμος Α΄, σελ 384) και πήραν το μολύβι. Από αυτό έκαναν σαράντα χιλιάδες βόλια.
Το έτος 1822, ο Πρωτοσύγκελος Αμβρόσιος Φραντζής, -που στο μεταξύ ήταν τοποτηρητής της Ιεράς Μητροπόλεως Χριστιανουπόλεως, αφού ο Μητροπολίτης Γερμανός Ζαφειρόπουλος είχε αποβιώσει, την 21η Σεπτεμβρίου 1821, ύστερα απ’ το μαρτύριό του, στα μπουντρούμια της Τριπολιτσάς, τις παραμονές της αλώσεώς της-, στέλνει κατάσταση εμβατικίων και άλλων εισοδημάτων της Ι.Μ. Χριστιανουπόλεως, στην οποία ανάμεσα στ’ άλλα αναφέρονται ότι προσφέρουν:
Πρωτόπαππας Φιλιατρών γρόσια 46
Σακελλάριος Φιλιατρών γρόσια 42
Πρωτόπαππας Παύλος γρόσια 43
Σακελλίων Αρκαδίας γρόσια 45
Παππα – Αντώνιος Αρκαδίας γρόσια 45
Παππα – Δημήτριος Φιλιατρών γρόσια 43
Στα 1823 υποβάλλεται έκθεση του Πρωτοσύγκελου Αμβροσίου Φραντζή στο Εκτελεστικό, που αναφέρεται στα εμβατίκια και λοιπά εισοδήματα της Ι.Μ. Χριστιανουπόλεως, κατά το 1823.
Μέρος της έκθεσης, που αναφέρεται σ’ Εκκλησίες και σε Μοναστήρια της Τριφυλίας, έχει ως εξής:
Εγκαίνια Βαρυμποπίου γρόσια 70
Λιάκος Φιλιατρών γρόσια 213
Το έτος 1824 ήταν έτος διχόνοιας και εμφυλίου σπαραγμού (με καταδίκες και φυλακίσεις πολλών αγωνιστών και ηρώων της Επανάστασης), του οποίου οι Αρκαδινοί δεν εξέφυγαν, τουναντίον υπήρξαν από τους πρωταγωνιστές και στα δυο στρατόπεδα κυβερνητικών και αντικυβερνητικών, με τον Αθανάσιο Γρηγοριάδη να σηκώνει την σημαία της ανταρσίας ενώ για την καταστολή της κατέβηκαν στην πόλη της Κυπαρισσίας -το χρονικό αυτό διάστημα από τον Σεπτέμβρη έως τον Δεκέμβρη 1824- τόσο ο Μακρυγιάννης, όσο και ο Ιωάννης Κωλέττης με τους στρατηγούς Κίτσο Τζαβέλλα, Γεώργιο Τζαβέλλα, Κωνσταντίνο Μπότσαρη, Γεώργιο Καραϊσκάκη, Τσάμη Καρατάσσο, Βάσσο Μαυροβουνιώτη, Χατζηχρήστο, Γεώργιο Δράκο και Ευάγγελο Κοντογιάννη με πλήθος στρατευμάτων κάθε φορά.
Έτσι, ο αμέσως επόμενος χρόνος, το 1825, θα ανατείλει μέσα απ’ τα μαύρα σύννεφα του διχασμού, φέρνοντας μαζί του τον εχθρό απ’ τα μέρη της μεσημβρίας: τον Τουρκοαιγύπτιο πασά Ιμπραήμ, ο οποίος θα αποβιβαστεί στα νότια παράλια του Μοριά, για να τον περάσει από φωτιά και τσεκούρι.
Συγκεκριμένα την 21η Μαϊου 1825, μετά τη μάχη στο Μανιάκι της προηγούμενης μέρας (20ης Μαϊου), μεταξύ του ήρωα της επανάστασης Γρηγορίου Δικαίου, του θρυλικού «Παπαφλέσσα» και του Ιμπραήμ Πασά, όπου έπεσε, ηρωϊκά, ο Παπαφλέσσας, φθάνει ο Ιμπραήμ στην Αρκαδιά, όπου δίδεται η μάχη της Κυπαρισσίας, με τους Κυπαρίσσιους αγωνιστές, υπό τον οπλαρχηγό Αθανάσιο Γρηγοριάδη.
Ο Ιμπραήμ πυρπολεί τον παλιό Άγιο Δημήτριο του κοιμητηρίου και την Αγία Τριάδα.
Το Σεπτέμβριο κα το Νοέμβριο του ίδιου έτους -1825- ο Ιμπραήμ θα ξαναπεράσει από την Τριφυλία, για να ολοκληρώσει το χαλασμό. Το ίδιο θα κάνει το Μάρτιο και το Σεπτέμβριο του 1826. Οι Τριφύλιοι θα τον πολεμήσουν, το 1827, για να τον υποχρεώσουν πια να τραπεί σε φυγή. Με τη ναυμαχία του Ναβαρίνου στις 20 Οκτωβρίου 1827, οι τρεις ναύαρχοι των συμμαχικών δυνάμεων τον εξανάγκασαν να εγκαταλείψει οριστικά την Πελοπόννησο και τις ελληνικές θάλασσες.
Η Τριφυλία, η Μεσσηνία, ο Μοριάς όλος, έμοιαζαν με καμένη γη. Σπίτια και ναοί είχαν πυρποληθεί, άνθρωποι είχαν αιχμαλωτιστεί, είχαν τραυματιστεί και πολλοί είχαν σκοτωθεί. Και οι περιουσίες είχαν και αυτές καταστραφεί. Οι ελιές και οι συκιές της Μεσσηνίας, τ’ αμπέλια και κάθε είδους δέντρα είχαν αφανιστεί. Παντού αποκαΐδια κι ερείπια. Οι πρόκριτοι και οι κληρικοί του τόπου έκαναν τις εκτιμήσεις τους και χρειάστηκε μια τριετία για να ολοκληρώσουν τον πίνακα με τις ζημιές που ο τόπος είχε υποστεί.
Ακολουθώντας την Παρασκευή Καλαμαρά, στο άρθρο της «Η τοπογραφία της Κυπαρισσίας κατά τους Βυζαντινούς και Μεταβυζαντινούς χρόνους, Αρχαιολογικά δεδομένα», στο συλλογικό έργο «Α΄Αρχαιολογική Σύνοδος Νότιας και Δυτικής Ελλάδος», Πάτρα 9-12 Ιουνίου 1996, Εκδ. Υπουργείου Πολιτισμού, Αθήνα, 2006, σελ. 465 επ., μαθαίνουμε ότι ένα έγγραφο του 1828 του Έκτακτου Επιτρόπου Άνω Μεσσηνίας Αντωνίου Τζούνη προς τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια μας δίνει την εικόνα της πόλης Αρκαδίας, την εποχή της σύστασης του Ελληνικού κράτους, τρία δηλαδή χρόνια μετά την καταστροφή της από τον Ιμπραήμ (Ι.Μ. Χατζηφώτης, «Εθνικές οικοδομές» στην Κυπαρισσία, Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ. 171, Σεπτέμβριος 1982, 127). Με αφορμή τις 480 περίπου εθνικές οικοδομές που βρίσκονταν στην πόλη –οικίες, εργαστήρια, ελαιοτριβεία, φούρνοι κτλ- αναφέρει ότι οι περισσότερες είναι γκρεμισμένες και ορισμένες μόνον επιδέχονται επισκευή. Προτείνει δε να γίνει συστηματική συλλογή των υλικών – κεραμιδιών και ξύλων- των μη επισκευάσιμων, ώστε αυτά να επαναχρησιμοποιηθούν. Γίνεται αντιληπτό ότι ένα τέτοιο έργο αλλοιώνει ακόμα περισσότερο το ήδη αλλοιωμένο δομημένο περιβάλλον του προεπαναστατικού οικισμού.
Στις 12 Νοεμβρίου 1829 «Αρκαδίηθεν» πάλι ο Πρωτοσύγκελος Αμβρόσιος Φραντζής, υποβάλλει στο Υπουργείο κατάλογο των εκκλησιών, των Μοναστηριών και των ιερέων της επαρχίας Χριστιανουπόλεως.
Στον πρώτο πίνακα για τις εκκλησίες της περιοχής αναφέρονται τα εξής:
ΧΩΡ. ΜΑΛΕΝΗΤΙ Ι. Εκκλησία
ΧΩΡ. ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗΣ Ι. Εκκλησία Ερείπιον
ΧΩΡ. ΑΡΜΕΝΟΙ Ι. Εκκλησία Ερείπιον
ΠΟΛ. ΑΡΚΑΔΙΑΣ Ναός του Αγίου Δημητρίου Πυρπολημένος
Ναός της Αγίας Τριάδος Ημισκεπής
Ναός της Θεοτόκου Μετά της σκέπης του
Μόνον τα κτήματά των ολίγα και ακολούθως στέλλονται
ΧΩΡ. ΒΡΥΣΕΣ Εις ναός Ερείπιος
ΧΩΡ. ΜΟΥΡΓΙΑΤΑΔΑΣ ομοίως
ΧΩΡ. ΜΠΛΕΜΕΝΙΑΝΩΝ ομοίως
ΧΩΡ. ΝΤΑΡΑ Ναόν 1 πυρπολημένον
ΧΩΡ. ΛΕΝΤΑΚΑΔΑΣ ομοίως
ΧΩΡ. ΡΑΦΤΟΠΟΥΛΟΝ Εις Ναός Νεόδμητος
ΧΩΡ. ΜΑΛΗ Ναός πυρπολημένος
ΧΩΡ. ΣΕΛΛΑ Ναός Νεόδμητος
ΧΩΡ. ΣΑΡΑΚΙΝΑΔΑ ομοίως
ΧΩΡ. ΒΑΡΥΜΠΟΠΗ ομοίως επ’ ονόματι των Αγίων Αποστόλων.
Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από το έργο του Παναγιώτη Χαραλαμπόπουλου «Δυο ανέκδοτοι κατάλογοι εκκλησίας Χριστιανουπόλεως, του Ιστορικού της Εθνεγερσίας Αμβροσίου Φραντζή», Αθήνα, 1975.
Τον κατάλογο, αυτό, συνόδευε ο τοποτηρητής της Χριστιανουπόλεως και με μια αναφορά του, στην οποία, ανάμεσα στ’ άλλα, έγραφε στο Υπουργείο:
«…Ω!Σ: Υπουργείον! Και ποίον χριστιανικόν και ευαίσθητον όμμα θεωρήσαν την αξιοδάκρυτον των θείων και ιερών ναών όλων των πόλεων και χωρίων και δεν θέλει κλαύση και θρηνήση δι’ αυτήν! Συνιστούμενα εξ’ αυτών των χωρίων τα πλειότερα, από τρεις, πέντε, επτά, τέσσαρας, οκτώ και δέκα οικογένειας, και συνεχόμενα τη αμαθεία και απραξία, ηγωνίσθην και πριν του σωτηριώδους ερχομού του Σ: ημών Κυβερνήτου, και μετά τον ερχομόν του, ακόμη περισσότερον, μυριοτρόπως, και κατ’ εξοχήν εις την εφετεινήν περιήγησίν μου, και μόλις εσκέπασαν μέρος εξ’ αυτών των θείων ναών…»
Στο δεύτερο πίνακα για τους ιερείς της περιοχής, η κατάσταση είναι οικτρή, αφού αναφέρονται:
«εις την πόλιν Αρκαδίας Ευστάθιος ιερεύς, Αντώνιος και Νικόλαος εκ χωρίου Ραφτόπουλου. Εις το χωρίον Βαρυμπόπη Παναγιώτης ιερεύς, Σταμάτης ιερεύς, Δημήτρης ιερεύς, Νικόλαος ιερεύς, έχοντες και άλλα χωριά…».
Το παραπάνω απόσπασμα προέρχεται από την Έκθεσιν προς τον Κυβερνήτη Ιωάννην Καποδίστριαν του Αμβροσίου Φραντζή, Γενικά Αρχεία του Κράτους.
Όπως και τον προηγούμενο πίνακα, έτσι και αυτόν, ο Πρωτοσύγκελος και τοποτηρητής της Μητροπόλεως τον συνόδευε με διαφωτιστική αναφορά, στην οποία μεταξύ άλλων, σημείωνε και τούτα:
«… των Μοναστηριών και των Εκκλησιών τα κτήματα εις όσας υπάρχουν, θέλω στείλει άνθρωπον διά να κάμη την καταγραφήν αυτών, και επομένως να σταλώσι μ’ όλον δι’ ας έγινεν η καταγραφή των δια της εκκλησιαστικής επιτροπής και των εκτάκτων επιτροπών δια του δούλου και ευχέτη σας…».
Ακολουθώντας τον Στάθη Παρασκευόπουλο στο έργο του «Ένας τόπος ομορφιάς… Κυπαρισσία – Αρκαδιά… και ιστορίας», Κυπαρισσία, 2005, μαθαίνουμε πως για την δεκαετία του 1830, την πρώτη του ελεύθερου και νεοσύστατου ελληνικού κράτους, υπάρχουν και άλλα στοιχεία, που σώζονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, τα οποία έχουν κατά καιρούς δημοσιευθεί σε παλαιότερα τεύχη της Τριφυλιακής Εστίας (παρουσιάσεις Σωτ. Ν. Αθανασιάδη και Διονύση Πιτταρά).
Έτσι την 19-11-1830, ο Αμβρόσιος Φραντζής σε αναφορά του για την κτηματική περιουσία των μονών και εκκλησιών της Ι.Μ. Χριστιανουπόλεως αναφέρει:
«… Ναός του Αγίου Δημητρίου, εις πρωτεύουσαν Αρκαδίαν πυρποληθέντος υπό των Αράβων. Κτήματα: Ελαίαι εις διάφορα μέρη ρίζαι 150, δύο σπίτια αφιερωμένα από θανόντας. Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, εις την Μητρόπολιν ένδον της Αρκαδίας, Κτήματα: Ελαίαι εις διάφορα μέρη ρίζαι 35, εν αγροκήπιον και διά την έλλειψιν των πλειόνων ενοικιάσθη εφέτος γρόσια 700, εν αγροκήπιον και άκαρπον μένει χέρσον, ο ναός πέρυσι εσκεπάσθη και μένει χωρίς καλλωπισμόν και εστερημμένος αγίων εικόνων και εις χρέος γροσίων 400. Ναός της Αγίας Τριάδος ένδον εις την πόλιν της Αρκαδίας, όστις δι’ ολίγης συνεισφοράς των κατοίκων εσκεπάσθη ήδη και δια μερικών γροσίων σταλέντων υπό της Α.Ε. Κτημάτων αμοιρά, υπέπεσεν εις χρέος όχι ολίγον έως ου θεωρηθεί ο λογαριασμός της επισκευής…».
Να σημειωθεί ότι, οι αναφορές, που στέλνονται στην επί των εκκλησιαστικών Β΄ Γραμματεία της Επικρατείας, υποβάλλονται κατά τα έτη 1833, 1834 και 1835 απ’ το Νομάρχη Μεσσηνίας, που, τότε, είχε την έδρα του στην Κυπαρισσία. Όμως μετά την καταστολή της πρώτης κοινωνικής επανάστασης του Γιαννάκη Γκρίτζαλη – της γνωστής ως «Μεσσηνιακής Επανάστασης» ή «Βλαχοεπανάστασης» - απ’ τους Βαυαρούς, η πρωτεύουσα του Νομού Μεσσηνίας μεταφέρθηκε στην Καλαμάτα και οι αναφορές που υποβάλλονται για τα εκκλησιαστικά ζητήματα υπογράφονται απ’ το Βασιλικό Έφορο Τριφυλίας.
Ηλίας Π. Γιαννόπουλος
Δικηγόρος Αθηνών
«Τριφυλία μαζί για τον τόπο μας»