H πραγματική Ιθάκη του Ομήρου

Σχεδόν δύο χρόνια μετά τη δημοσίευση του πρώτου άρθρου για την Ομηρική Ιθάκη, επανέρχομαι με κάποιες μη τελικές σκέψεις σχετικά με τις επιμέρους Ομηρικές τοποθεσίες. Μη τελικές, διότι δεν είναι διαθέσιμα σημαντικά δεδομένα όπως η μορφή του βυθού όπου βρίσκονται τώρα τμήματα της Ομηρικής Ιθάκης και που θα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο ξεχωριστής έρευνας από διεπιστημονική ομάδα. Παρόλα αυτά παραθέτω μερικές σκέψεις, οι οποίες με «ταλαιπωρούν» εδώ και χρόνια. Θα εξετάσω τρεις τοποθεσίες, τη νήσο Αστερίδα της ενέδρας των μνηστήρων, τον λιμένα του Φόρκυνος όπου αποβιβάζουν οι Φαίακες τον Οδυσσέα και τέλος το λιμάνι «Ρείθρον» όπου δήθεν έχει αφήσει το πλοίο της η Αθηνά που με την μορφή του βασιλέως των Ταφίων Μέντη πηγαίνει να συναντήσει τον Τηλέμαχο. Ο αναγνώστης παρακαλείται να χρησιμοποιήσει κάποιο πρόγραμμα δορυφορικής παρατήρησης για να κατανοήσει καλύτερα τα γραφόμενα. Μία δυνατότητα που δεν είχαν οι παλαιότεροι ερευνητές, για να είμαστε δίκαιοι.

Κύριο σημείο αναφοράς των Ομηριστών προκειμένου να ταυτοποιήσουν την Ομηρική Ιθάκη είναι η μικρή νήσος Αστερίς όπου οι Μνηστήρες έχουν στήσει την ενέδρα για να δολοφονήσουν τον Τηλέμαχο ο οποίος επιστρέφε με πλοίο από την Πύλο και Σπάρτη. Η περιγραφή της Αστερίδος είναι η εξής:
«έστι δε τις νήσος μέσση αλί πετρήεσσα
μεσσηγύς Ιθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης,
Αστερίς, ου μεγάλη· λιμένες δ' ένι ναύλοχοι αυτή
αμφίδυμοι τη τόνγε μένον λοχόωντες Αχαιοί.»
Εδώ είναι που έγιναν τα μεγάλα λάθη. Το μεγαλύτερο είναι η απόδοση της περιγραφής των λιμένων. Το «αμφίδυμοι» μεταφράζεται στα λεξικά ως «Δίδυμοι» ή «Διπλοί» και είναι η μοναδική φορά που χρησιμοποιείται στα Έπη, χωρίς να μπορεί η σημασία του να διαγνωσθεί σε αντιπαραβολή με άλλες χρήσεις της λέξεως όπως γίνεται με άλλες λέξεις που απαντώνται πολλάκις στον Όμηρο.
Η όλη ουσία είναι στην λέξη «ναύλοχοι», οι λιμένες είναι ναύλοχοι, δηλαδή είναι παρατεταγμένοι διαδοχικά o ένας δίπλα στον άλλον όπως ναυλοχούν τα πλοία. Άρα ψάχνουμε διπλά λιμάνια, όμοια μεταξύ τους, παρετεταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Υπάρχουν δύο όμοια λιμάνια στην ανατολική πλευρά της νήσου.Το Αμφίδυμοι μπορεί να εννοεί ότι και στην αντίθετη (δυτική) πλευρά θα υπάρχουν επίσης δίδυμα λιμάνια, το θέμα είναι ότι ένα μέρος φαίνεται να έχει βυθισθεί και χρειάζεται έρευνα από ειδικούς για να μας πει αν αυτό που φαίνεται είναι τμήμα του δεύτερου (όμοιου) λιμένος.
Αλλά το ερώτημα είναι γιατί την λέει Αστερίδα. Δεν μπορεί να πει τη νήσο «Αστήρ» αλλά το κάνει θηλυκό για να ακολουθεί το γένος. Και επειδή οι αρχαίοι όπως και εμείς σήμερα προσανατολίζοντο μέσω των αστερισμών, σα να σου λέει ο ποιητής, βρες την Αστερίδα και θα βρεις την Ιθάκη.


(Άποψη της βραχονησίδας Φορμίκουλα όπως την φωτογράφησα από την ανατολική πλευρά. Αποτελεί άριστο παρατηρητήριο που ελέγχει τον γύρω θαλάσσιο χώρο.)

Πάμε στον λιμένα του Φόρκυνος: Αν και στο αρχικό άρθρο ακουσίως ο αναγνώστης «ωθείται» στο συμπέρασμα ότι ο λιμένας του Φόρκυνος είναι στα Σπήλια του Σπαρτοχωρίου, δεν είναι εκεί, απλώς ήταν επιθυμία μου να εκφράσω την οργή μου για το ότι σε αρκετές φάσεις της νεότερης ιστορίας, διάφοροι επήλυδες έχουν κυριολεκτικώς ρημάξει τους αρχαιολογικούς μας χώρους.

Ο Όμηρος αναφέρει πως αμέσως μετά την συζήτηση με την Αθηνά στον λιμένα του Φόρκυνος ο Οδυσσεύς ανεβαίνει ένα δύσβατο μονοπάτι, «προσέβη τρηχείαν αταρπόν» για να φτάσει στην χοιροσπηλιά του Εύμαιου. Η αταρπός-ατραπός με στερητικό άλφα, σημαίνει ότι ανεβαίνει σε ευθεία χωρίς να στραφεί (τραπεί) δεξιά ή αριστερά. Συμπερασματικά, η «ατραπός» είναι το περίφημο «Πόδι» του Μεγανησίου, που καταλήγει στην υψηλότερη κορυφή του νησιού, το σημερινό όρος «Μέγας Μπυρνός» που είναι το Ομηρικόν όρος Νήριτον , όπου έχει την χοιροσπηλιά ο Εύμαιος. Επομένως το λιμάνι του Φόρκυνος είναι στην σημερινή νήσο Κυθρός του Μεγανησίου η οποία την εποχή του Οδυσσέως ήταν ενωμένη με το «Πόδι» καθότι υπάρχει μία συνέχεια του αναγλύφου Κυθρού- Ποδιού, έχοντας υπόψιν ότι στην περιοχή διασύνδεσης το βάθος της θαλάσσης είναι μικρό συγκριτικά με άλλα βάθη της περιοχής. Το πιθανότερο σημείο αποβίβασης είναι το νότιο δυτικό άκρο του νησιού (το σχήμα του μοιάζει με τρίαινα, οπτικοποιημένη αναφορά στην θαλάσσια θεότητα του Φόρκυνος).



(Αριστερά το άκρον της χερσονήσου «Πόδι» του Μεγανησίου. Δεξιά η νήσος Κυθρός. Τον καιρό του Οδυσσέως, ήταν ενωμένες).

Και φτάνουμε ίσως στην μεγαλύτερη ένδειξη της ταύτισης Μεγανησίου-Ομηρικής Ιθάκης, την τοποθεσία του λιμανιού που είναι γνωστό ως «Ρείθρον» και που βρίσκεται σε κοντινή σχετικά απόσταση από το παλάτι (Μέγαρον) του Οδυσσέως. Εδώ επίσης βλέπουμε την διασύνδεση γεωγραφίας και γλώσσης, που γεννά πολλά ερωτηματικά σχετικά με τον χρόνο των περιγραφόμενων γεγονότων καθώς και τον χρόνο δημιουργίας των Επών.

Το Ρείθρον , στην ομηρική του εκδοχή γράφεται ως ῥεῖθρον , με δασυνόμενο ρ, που σημαίνει ότι η δασεία μας θυμίζει πως στην συγκεκριμένη λέξη πριν το ῥ υπήρχε το γράμμα F, γνωστό ως δίγαμμα, που σιγήθηκε στο πέρασμα των αιώνων, έπεσε σε αχρησία, επιβίωσε όμως στο λατινικό αλφάβητο ως F. Στον Άγγλο κλασικιστή Richard Bentley (1662 - 1742) , αποδίδεται η επισήμανση της αρχικής ύπαρξης του F - δίγαμμα στα Έπη αφού η χρήση του F ήταν εκτενής ώστε να αποφεύγεται η χασμωδία.

Η ύπαρξη του F, εξηγεί και ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα των Ομηριστών, την λέξη «εὐδείελος» . Δόθηκαν διάφορες ερμηνείες, το λεξικό Liddell Scott αναφέρει ως μετάφραση τις λέξεις, εύδηλος, φανερός, μακρόθεν ορατός. Άλλοι την απέδωσαν ως αυτή που έχει όμορφο ηλιοβασίλεμα. Αλλά υπάρχει μία σημαντική λεπτομέρεια που ίσως δίνει την απάντηση: Η λέξη εὐδείελος είναι μία από τις λέξεις όπου υπήρχε το δίγαμμα και αποβλήθηκε, ήταν δηλαδή εὐδείFελος (όπως την παραθέτει με ερωτηματικό) στο βιβλίο του ο καθηγητής J.T. Hooker στο βιβλίο του « Eισαγωγή στην Γραμμική Β» - Έκδοση Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης.

Πού είναι λοιπόν το Ρείθρον; Στο βορειότερο άκρο του Μεγανησίου, εμπρός από το σημερινό Βαθύ, σε μία περιοχή εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς σχηματίζεται ένα F, αντιληπτό ευκόλως μέσω δορυφορικής παρατηρήσεως. Είναι διερευνητέο γλωσσολογικώς αν από το Ρείθρον που διαβαζόταν B-ρείθρον, έχει επιβιώσει το ρήμα «βρίθω», πχ, ο Ατλαντικός βρίθει από καρχαρίες.

Τα ανωτέρω είναι προβληματισμοί, σκέψεις και προτάσεις. Δεν είμαι γλωσσολόγος, ούτε αρχαιολόγος. Όπως είπα στην αρχή, η διερεύνηση των εμβληματικών Ομηρικών τοποθεσιών είναι έργο πλήθους επιστημόνων. Ελπίζω πάντως ότι κάποτε θα έχουμε τελικές απαντήσεις από την αρχαιολογική σκαπάνη ή άλλες πηγές για το ποια ήταν η Ομηρική Ιθάκη, κυρίως για να τελειώνουμε με τις κουραστικότατες έριδες (ως συνήθως) των ερευνητών και να ασχοληθούμε και με τις άλλες πτυχές των Επών.