Παύλος Μελάς: Ήρωας ή κατασκεύασμα της οικογένειάς του; Τον σκότωσαν Τούρκοι ή οι δικοί του; Πλήθος τα ερωτηματικά για τη ζωή του

Ήταν 13 Οκτωβρίου του 1904 που σκοτώνεται ο Παύλος Μελάς. Τι ήταν τελικά ο θρυλικός Μακεδονομάχος; Ήρωας ή κατασκεύασμα της οικογένειάς του; Τον σκότωσαν οι Τούρκοι ή οι δικοί του;
Καταγόμενος από επιφανή οικογένεια της Ηπείρου, ο Παύλος, γιος του μεγαλέμπορου Μιχαήλ Μελά, ήταν αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού και ηρωποιήθηκε ως Μακεδονομάχος. Υπό το ψευδώνυμο Καπετάν Μίκης Ζέζας υπήρξε «πρωτοπόρος και πρωτομάρτυς του Μακεδονικού Αγώνα».
Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου του 1870 στη Μασσαλία και πέθανε στη Στάτιστα (σήμερα Παύλος Μελάς) φονευθείς σε συμπλοκή με τους Τούρκους. Στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη, καταγράφονται - ανάμεσα στα άλλα - και αυτά τα λιτά για το θάνατο του Μελά: «Πολιορκηθείς υπό αποσπάσματος τουρκικού 150 ανδρών στο οποίο είχε προδοθεί η παρουσία του υπό της βουλγαρικής συμμορίας του Μήτρο Βλάχου και επιχειρήσας εξόδον, επληγώθει θανασίμως και εξέπνευσε μετά ωρών. Η κεφαλή του αποκόπει από τους συντρόφους του»…
«Υπό ομιχλώδεις συνθήκες»
Στην διαδικτυακή el.wikipedia.org διαβάζουμε: Το χωριό περικυκλώθηκε από οθωμανικό απόσπασμα κάποιων δεκάδων ανδρών και ξεκίνησαν αψιμαχίες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας θα έβρισκε τον Μελά νεκρό υπό ομιχλώδεις συνθήκες. Οι περισσότερες αφηγήσεις συντρόφων του Μελά αμφισβητούν το ότι υπήρξε σημαντική μάχη και είναι αμφίβολο αν ο Μελάς και όσοι ήταν μαζί του συμμετείχαν. Όλες οι εκδοχές συγκλίνουν πως κάποια στιγμή τη νύχτα ο Μελάς προσπάθησε να διαφύγει, όμως τραυματίστηκε θανάσιμα. Οι μαρτυρίες ποικίλουν για το αν ο Μελάς τραυματίστηκε από βόλι του οθωμανικού αποσπάσματος ή των ανδρών του σώματός του, συγκεκριμένα από εκπυρσοκρότηση του όπλου του Πύρζα. Οι μαρτυρίες ποικίλουν επίσης για το αν, ύστερα από τον τραυματισμό του, ο Μελάς απεβίωσε, αυτοκτόνησε, ζήτησε από τον Ντίνα να τον αποτελειώσει ή ο τελευταίος τον σκότωσε αυτόβουλα.
Ο Βασίλης Γούναρης, Αναπλ. Καθηγητής Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας γράφει: ΤO MYΣTHPIO που περιβάλλει τον θάνατο του Μελά οφείλεται σε τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι υπήρξε εξαρχής, από τη στιγμή του ατυχήματος της 13ης Οκτωβρίου 1904, μια συνωμοσία αποσιώπησης ορισμένων ενοχλητικών λεπτομερειών. Ο δεύτερος είναι ότι οι διαρροές που σημειώθηκαν, επειδή δεν ελέγχθηκαν ποτέ, έδωσαν έδαφος σε μια απίστευτη φημολογία. Σχεδόν όποιος βρέθηκε στη Μακεδονία τον Οκτώβριο του 1904 είχε άποψη για το θέμα. Ο τρίτος λόγος είναι ότι όσοι προσπάθησαν να επαναπροσεγγίσουν τον θάνατό του είτε αγνόησαν τις μαρτυρίες είτε παραπλανήθηκαν από τις πηγές. Είναι δυνατόν να αποκαλύψουμε σήμερα την αλήθεια; Iσως όχι πλήρως. Σίγουρα όμως με την προσεκτική χρήση διαφόρων πηγών μπορούμε να αποκαταστήσουμε τη σειρά των γεγονότων και να ανασυνθέσουμε τι συνέβη και τι δε συνέβη κατά το διάστημα 13-23 Οκτωβρίου 1904...
»Ο ίδιος ο Πύρζας δήλωσε ότι ο Μελάς χτυπήθηκε από τουρκικό μάουζερ - όπλο που στο δικό τους σώμα μόνο ο Παύλος διέθετε - ότι μερικές λίρες έσπασαν από τη σφαίρα και μπήκαν στο τραύμα. Η νεκροψία, που είχε ήδη διενεργηθεί στην Καστοριά, επιβεβαίωνε τα λόγια του όσον αφορά την πληγή και τις λίρες. Είπε επίσης ότι ο Μελάς ζητούσε επίμονα να τον αποτελειώσουν, ότι προσπάθησε μάλιστα να αυτοκτονήσει αλλά τον εμπόδισε ο ίδιος, ενώ ο Ντίνας ήταν μάλλον θετικός για την επίσπευση του μοιραίου, αφού κινδύνευαν να συλληφθούν άμεσα. Ο Βολάνης όμως άκουσε από τους πρωταγωνιστές -και το μετέφερε χωρίς επιφύλαξη αργότερα- ότι τελικά ο Μελάς όντως αυτοκτόνησε με το περίστροφό του. Μάλλον απίθανη εκδοχή.
»Εξάλλου, το κεφάλι του νεκρού το είδαν τουλάχιστον δύο άτομα, ο προξενικός υπάλληλος που το αναγνώρισε και το έθαψε και η αδελφή του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, η Κλεονίκη, η οποία συνόδευσε τη Ναταλία Μελά στο Πισοδέρι το 1907. Ούτε έγινε ποτέ αναφορά, από όσα στοιχεία της νεκροψίας γνωστοποιήθηκαν στον Τύπο από τουρκικής πλευράς, για δεύτερη σφαίρα στο σώμα του. Ο Καούδης, όμως, μεταπολεμικά έγραψε ότι, όπως έμαθε, ο αρχηγός είχε χτυπηθεί από «μολύβι» κι όχι από σφαίρα επαναληπτικού. Άφησε έτσι ανοιχτό το ενδεχόμενο να έπεσε από όπλο αντάρτη. Eγραψε επίσης ο ίδιος ότι τελικά ο Πύρζας είχε καμφθεί από τις πιέσεις και άφησε να αποτελειώσουν τον Μελά οι «άλλοι». Δεν ήταν όμως αυτόπτης μάρτυρας ούτε αυτός ούτε ο Βολάνης. Ποιος τους τα είπε; Δεν είναι εύκολο να πει κανείς με βάση αυτές τις πηγές τι έγινε και με ποιανού ευθύνη στην αυλή του σπιτιού. Αν ο Παύλος πέθανε μόνο σε είκοσι λεπτά, όπως είπε ο Στρατηνάκης τότε, γιατί να τεθεί θέμα επίσπευσης; Το βέβαιο είναι ότι ο νεκρός Μελάς αφέθηκε προσωρινά στον αχυρώνα και ενταφιάστηκε αργότερα -ίσως την ίδια νύχτα- από τους χωρικούς».

Ο Παύλος Μελάς με τη σύζυγό του Νάτα, τον Μίκη και τη Ζέζα...

Πελατειακά κομματικά δίκτυα της εποχής
Στην έντυπη έκδοση της «Εφημερίδας των Συντακτών» με τίτλο «Ο αληθινός Παύλος Μελάς» και υπογράφοντα τον Τάσο Κωστόπουλο διαβάζουμε: Ο σχετικός μύθος [του Παύλου Μελά] χτίστηκε αμέσως μετά τον φόνο του Μελά, με καθοριστική τη συμβολή των πελατειακών κομματικών δικτύων της εποχής. Πάνω απ’ όλα, όμως, υπήρξε προϊόν επιμελούς οικογενειακού σχεδιασμού: όλα όσα γνωρίζει γι’ αυτόν το ελληνικό κοινό προέρχονται είτε από την πένα του κουνιάδου του, Ίωνα Δραγούμη (και, μέσω αυτού, της Πηνελόπης Δέλτα), είτε από τη βιογραφία του που δημοσίευσε η χήρα του, ανώνυμα το 1926 στην Αλεξάνδρεια κι επώνυμα το 1964 στην Αθήνα. Εμπλουτισμένη με τμήμα της αλληλογραφίας του Μελά, η τελευταία δεν απέβλεπε μονάχα στην εμπέδωση της υστεροφημίας ενός ήδη αναγνωρισμένου εθνικού ήρωα, όσο στην ανάδειξη των εξ αγχιστείας συγγενών του -της οικογένειας Δραγούμη- ως συλλογικού πρωτεργάτη του εθνικού βίου εκείνων των χρόνων.
»Στον βωμό αυτής της επιδίωξης, όχι μόνο η τότε πολιτική ζωή μεταγράφηκε σαν οικογενειακή σαπουνόπερα, αλλά και οι επιστολές του Μελά αλλοιώθηκαν σοβαρά κατά τη δημοσίευσή τους, όπως πιστοποιεί η αντιπαραβολή με τα πρωτότυπα που φυλάσσονται στο Μουσείο Μπενάκη. Η κοινωνική αντοχή αυτής της εικόνας υπήρξε τέτοια, ώστε ακόμη και οι σοβαρότερες εκδοχές της ιστοριογραφίας του Μακεδονικού Αγώνα να προσαρμόζονται κακήν-κακώς στα γραφόμενα της χήρας και του κουνιάδου, παρακάμπτοντας το απείρως σοβαρότερο σχετικό αρχειακό υλικό.
»Μολονότι ο όλος μύθος ελάχιστα αντέχει ακόμη και στην προσεκτική ανάγνωση των ίδιων των ιδρυτικών αυτών κειμένων, τα εγχειρήματα μερικής ή ολικής αποδόμησής του παραμένουν ακόμη μεμονωμένα: Στην εκατοστή επέτειο του θανάτου του Μελά, δύο σχεδόν ταυτόχρονα άρθρα του «Ιού» («Ελευθεροτυπία» 10/10/2004) και του πανεπιστημιακού Βασίλη Γούναρη («Καθημερινή» 17/10/2004) εξέθεσαν τα προβλήματα της επίσημης αφήγησης και παρέθεσαν τις αντιφατικές εκδοχές γύρω τις συνθήκες του φόνου του. Από τη διασταύρωσή τους προκύπτει πως ο Μελάς τραυματίστηκε κατά λάθος από τους συντρόφους του, που τον αποκεφάλισαν κατόπιν για να μην προδοθούν από τις κραυγές του στον τουρκικό στρατό. Για την Ιστορία προσθέτουμε εδώ πως η πληροφορία αυτή συζητιόταν ανοιχτά τα επόμενα χρόνια στους κύκλους των μακεδονομάχων, όπως πιστοποιεί η αμήχανη διάψευσή της στον αθηναϊκό Τύπο (εφ. «Ελεύθερος Ανθρωπος», 4/8/1931, σ.4).
»Στο ίδιο άρθρο επισημαίνεται: Το ψυχογράφημα του νεαρού αξιωματικού που αναδύεται από τα γραπτά του είναι αυτό ενός ανθρώπου που μεγάλωσε σε αυταρχικό περιβάλλον, εγκλωβίστηκε με τον γάμο του σ’ ένα ακόμη αυταρχικότερο κι έζησε στη σκιά μεγαλεπήβολων οραμάτων. Σαφώς λιγότερο ευφυής και απείρως συναισθηματικότερος από τον πεθερό, τον κουνιάδο και τη σύζυγό του, μοιραζόταν μαζί τους τον ίδιο βαθύ συντηρητισμό, την ίδια περιφρόνηση για τον απλό λαό (τους «μικρούς ανθρώπους») κι ένα κοινό μίσος για τις «δημοκρατικές θεωρίες που λυμαίνονται την Ευρώπη».
Επιδρομή στα Γραφεία της «Ακροπόλεως»
»Για πρώτη φορά ο ανθυπολοχαγός Μελάς απασχόλησε τη δημόσια ζωή στις 20 Αυγούστου 1894, όταν μαζί με 85 συναδέλφους του πραγματοποίησε τον πρώτο του πολεμικό άθλο ? κατά του εσωτερικού, βεβαίως, εχθρού.
Ενοχλημένοι από ένα κύριο άρθρο της «Ακροπόλεως» (14/8/1894), το οποίο συνέδεε ειρωνικά τις βιαιοπραγίες αξιωματικών κατά πολιτών με τη δαπανηρότατη συντήρησή τους από τον καταχρεωμένο κρατικό κορβανά, οι 85 βαθμοφόροι με τους φαντάρους τους επέδραμαν στα γραφεία της εφημερίδας και το σπίτι του ιδιοκτήτη της Βλάση Γαβριηλίδη και τα ρήμαξαν με τσεκούρια, αξίνες και συναφή εργαλεία, τσεπώνοντας όσα χρήματα βρέθηκαν στα κατεστραμμένα συρτάρια.
»Παραπέμφθηκαν φυσικά στο στρατοδικείο με τη (μάλλον ήπια) κατηγορία της φθοράς ξένης περιουσίας, αθωώθηκαν όμως πανηγυρικά δίχως την παραμικρή αιτιολογία (24/9/1894). Ενάμιση μήνα μετά, στις 12/11/1894, ορισμένοι από τους επιδρομείς προχώρησαν στην ίδρυση της «Εθνικής Εταιρείας» («Ε.Ε.»), μυστικής οργάνωσης με «αόρατον αρχήν» και καταστατικό σκοπό «την αναζωπύρωσιν του εθνικού φρονήματος» διά του αλυτρωτισμού. Μοναδική συνεισφορά της «Εθνικής Εταιρείας» στην πατρίδα υπήρξε, ως γνωστόν, μια εθνική συμφορά: η πυροδότηση του καταστροφικού ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 με την εισβολή 3.000 έμμισθων «ανταρτών» της στο τουρκικό έδαφος (26/3/1897).
»Η προσωπική συμβολή του Παύλου Μελά σ’ αυτή την πανωλεθρία υπήρξε κάτι παραπάνω από κομβική, όπως διαβάζουμε στην επίσημη βιογραφία του. Με την κάλυψη των ανωτέρων του και του πρίγκιπα Νικολάου παρέλαβε αυτοπροσώπως τους «εθελοντές» της Ε.Ε. στον Βόλο (13/3) και τους μετέφερε στα σύνορα, με μια αμαξοστοιχία 55 βαγονιών και τη ρητή πρόθεση να πυροδοτήσει τον πόλεμο. Μπορεί να πυροδότησε τον πόλεμο, ο ίδιος τον έβγαλε όμως αβρόχοις ποσί. Μια βδομάδα μετά την κήρυξή του, κι ενώ η μονάδα του βρίσκεται ήδη στα σύνορα, αυτός παραμένει στη Λάρισα «εν υπηρεσία»· την κατάρρευση του μετώπου θα την πληροφορηθεί ενώ παρακολουθεί -αδειούχος- τον... Επιτάφιο.
»Δίπλα στα κανόνια θα βρεθεί μόνο ένα δίωρο, υπό συνθήκες μάλλον ιδανικές: κανένα τουρκικό βλήμα «δεν εξερράγη, διότι εχώνοντο εις την μαλακήν γην της Θεσσαλίας». Από ασφαλή απόσταση θα παρακολουθήσει και τη μάχη του Δομοκού. Πέφτει μάλιστα με τον Κλέεν για ύπνο («ενωρίς, διά να εγερθώμεν και ενωρίς»)· στις 11 μ.μ. τον ξυπνά ωστόσο ο πρίγκιπας Νικόλαος, για να του ανακοινώσει τη νέα υποχώρηση (σ.117-8). Δυο μέρες μετά, «κουρασμένο ηθικά περισσότερο παρά σωματικά, εξαντλημένο από την αϋπνία, τον έπιασε τόσο δυνατός πυρετός, ώστε ανησύχησε ο γιατρός του συντάγματος και τον έστειλε στη Λαμία, όπου τον περιποιήθηκαν πολύ».
Γραφική φιγούρα της αθηναϊκής κοινωνίας
»Τα επόμενα χρόνια ο Μελάς είναι μια μάλλον γραφική φιγούρα της αθηναϊκής καλής κοινωνίας. Άκρως ευέξαπτος, παρελαύνει στις εφημερίδες ως πρωταγωνιστής δύο τουλάχιστον μονομαχιών, στις οποίες κάλεσε ο ίδιος τους αντιπάλους του: τον φοιτητή της Νομικής Δ.Κ. Λεόντιο (3/7/1903) και τον συνάδελφο και συνταξιδιώτη του στη Μακεδονία, Γεώργιο Κολοκοτρώνη (27/5/1904). Η νευρικότητά του εξηγείται πιθανόν από τα οικονομικά προβλήματά του μετά τον θάνατο του πατέρα του, που τον εξόρισαν από το Κολωνάκι στην Κηφισιά.
»Η δράση του Μελά στη Μακεδονία, που κατέληξε στον θάνατο και την ηρωοποίησή του, περιλαμβάνει δύο «εισβολές», συνολικής διάρκειας 10 εβδομάδων, από τα σύνορα μέχρι την Πρέσπα και μια ολιγοήμερη ενδιάμεση «ιδιωτική» επίσκεψή του στην Κοζάνη και τη Σιάτιστα ? όλες μέσα στο 1904. Όσο για την πολεμική του δράση, αυτή περιορίστηκε σε μία και μοναδική, άδοξη συμπλοκή.
»Τον θάνατο του Μελά ακολούθησε ένα επικοινωνιακό ξεσάλωμα, όχι μόνο του αθηναϊκού αλλά και του επαρχιακού Τύπου· με κάποια δόση υπερβολής, το «Εμπρός» θα ισχυριστεί μάλιστα πως «η αρχαία Ελλάς και η Ρώμη δεν έσχον ήρωα αγνότερον και μεγαλοφρονέστερον». Ακολούθησαν πανηγυρικά μνημόσυνα σε δεκάδες πόλεις με συμμετοχή των πολιτικών, στρατιωτικών κι εκκλησιαστικών αρχών, των σχολείων, κάθε λογής σωματείων και κλείσιμο των καταστημάτων με διαταγή της αστυνομίας. Η συμβολή των παραδοσιακών μικροκομματικών πρακτικών και πελατειακών δικτύων σ’ αυτή την πανεθνική, «υπερκομματική» κινητοποίηση είναι ορατή διά γυμνού οφθαλμού.
Οπως προκύπτει από το αρχείο του Στέφανου Δραγούμη, πάμπολλοι τοπικοί παράγοντες και κομματάρχες έσπευσαν να του γνωστοποιήσουν τα υμνητικά αφιερώματα ή την όποια άλλη συμβολή τους στο συλλογικό πένθος για τον ένδοξο πλέον γαμπρό του».
Και καταλήγει ο αρθρογάφος: «Ο,τι δεν είχε καταφέρει εν ζωή, ο αριστοκράτης ανθυπολοχαγός το πέτυχε με την κοινωνική εμβέλεια του θανάτου του».

Με τη στολή του πολεμιστή... για επικοινωνιακούς λόγους;

«Τελείως ακατάλληλος για το ρόλο που ανέλαβε»
Τέλος διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του διαδικτυακού περιοδικού Ελεύθερη Έρευνα freeinquiry.gr με την υπογραφή του αρθρογράφου Ιωάννη Λάζαρη και υπό τον τίτλο «ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ: ΕΝΑΣ “ΗΡΩΑΣ”, ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΟΛΕΜΗΣΕ ΠΟΤΕ!»
«O Παύλος Μελάς έγινε ήρωας τoυ νεοελληνικού εθνικισμού, λόγω της δράσης και του θανάτου του στη Μακεδονία. Παρά την ηρωοποίησή του από την εθνικιστική ιστοριογραφία με τον μύθο που πλάστηκε γύρω του, όπως αποδείχθηκε, ήταν τελείως ακατάλληλος για το ρόλο που ανέλαβε, τον οποίο, αν και διήρκεσε ελάχιστες ημέρες, ήταν ανίκανος να παίξει σωστά.
»Ήταν συναισθηματικά εξαρτημένος από τη γυναίκα του και το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον, ένας καλοζωισμένος και αγύμναστος δανδής, που δεν έπεισε ούτε τους άντρες του, αλλά - κυρίως - ούτε και τον εαυτόν του. Δεν πολέμησε ποτέ. Στην πρώτη σφαίρα, που έπεσε εναντίον του (σημειωτέων, κάτω από πολύ ύποπτες συνθήκες) σκοτώθηκε. Ο Παύλος Μελάς είναι ένας κατασκευασμένος και αναπαραγμένος από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους μύθος, ο οποίος θεμελιώθηκε στη διαστρέβλωση των ιστορικών γεγονότων και στο ψέμα.»
Εμείς να προσθέσουμε ότι ο Παύλος Μελάς ήταν Τέκτων με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό όπως Τέκτων ήταν και ο γαμπρός του Ίων Δραγούμης. Μάλιστα στην ιστοσελίδα grandlodge.gr της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος υπάρχει ξεχωριστό αφιέρωμα για τον Παύλο Μελά.
Και να καταλήξουμε: Αλίμονο στη χώρα που έχει ανάγκη από ήρωες... Και μάλιστα κατασκευασμένους!