Ύψωση Τιμίου Σταυρού: Η μεγάλη γιορτή της Ορθοδοξίας

Μεγάλη δεσποτική εορτή της Χριστιανοσύνης, με την οποία τιμάται κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου η διπλή ανεύρεση του Σταυρού πάνω στον οποίο μαρτύρησε ο Ιησούς Χριστός. Στη χώρα μας γιορτάζουν ο Σταύρος και η Σταυρούλα.
Σύμφωνα με την παράδοση, το 326 η γηραιά μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Αυγούστα Ιουλία Φλαβία Ελένη, μετέβη στους Αγίους Τόπους για να φέρει στο φως τα διάφορα μέρη στα οποία έζησε και δίδαξε ο Ιησούς Χριστός. Στα Ιεροσόλυμα πραγματοποίησε μεγάλες ανασκαφές για να βρεθούν οι τόποι της Σταύρωσης και της Ανάστασης στον λόφο του Γολγοθά. Η μετέπειτα Αγία Ελένη οδηγήθηκε στην εύρεση του Τιμίου Σταυρού από ένα αρωματικό φυτό που φύτρωνε στο μέρος εκείνο, τον γνωστό μας βασιλικό. Ύστερα από επίπονες ανασκαφές βρέθηκαν τρεις σταυροί, του Κυρίου και των δύο ληστών.
Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί Φιλοστόργιος και Νικηφόρος αναφέρουν ότι ο Σταυρός του Κυρίου εντοπίσθηκε ύστερα από θαύμα, όταν τοποθετήθηκε πάνω σε νεκρή γυναίκα και αυτή αναστήθηκε. Στη θέση αυτή υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης, που είχε ανεγείρει το 135 ο ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, μετά τη δεύτερη καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Η Ελένη, αφού διέταξε να τον γκρεμίσουν, έχτισε στη θέση του τον περικαλλή Ναό της Αναστάσεως, ο οποίος αποτελεί μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του Χριστιανισμού. Ο Σταυρός του Κυρίου παραδόθηκε στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, ο οποίος τον τοποθέτησε στον ναό της Αναστάσεως στις 14 Σεπτεμβρίου 335.
Η δεύτερη Ύψωση του Τιμίου Σταυρού σχετίζεται με τους Βυζαντινο-Περσικούς Πολέμους (602-628). Το 614 οι Πέρσες κυρίευσαν την Παλαιστίνη και αφού λεηλάτησαν και κατέστρεψαν τα ιερά προσκυνήματα του Χριστιανισμού, πήραν μαζί τους ως λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό. Οι πυρολάτρες Πέρσες θεώρησαν τον Σταυρό μαγικό, εξαιτίας κάποιων θαυμάτων που έγιναν και τον προσκυνούσαν. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, μετά την οριστική νίκη του εναντίον των Περσών το 628, ανέκτησε το ιερό σύμβολο της Χριστιανοσύνης και το μετέφερε αρχικά στην Κωνσταντινούπολη (14 Σεπτεμβρίου 629), όπου αποτέλεσε μέρος του θριάμβου του και στη συνέχεια στα Ιεροσόλυμα.
Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού εορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου. 
Απολυτίκιο
Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος και το σον φυλάττων, δια του Σταυρού Σου, πολίτευμα.
Λαογραφία

Η γιορτή του Σταυρού έχει ιδιαίτερη σημασία για τους γεωργούς, διότι αποτελεί την αφετηρία της νέας χρονιάς, ενόψει της σποράς. Οι γεωργοί φέρνουν στην εκκλησία μείγμα από τα δημητριακά που θα σπείρουν για να δεχθούν την ειδική ευλογία του ιερέα: «Βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείροντι, και άρτον εις βρώσιν» («Ευχή επί ευλογήσει του σπόρου»).
Την ημέρα του Σταυρού, οι ναυτικοί συνήθιζαν να σταματούν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, όπως συμβούλευε η παροιμία: «Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε».
Με το βασιλικό που παίρνουν από την εκκλησία, οι νοικοκυρές συνηθίζουν να φτιάχνουν το προζύμι της χρονιάς (Πήλιο, Κορώνη κ.ά).
Στην Αίγινα αναβιώνει ο λεγόμενος «Λειδινός», μία μιμητική παράσταση, με μοιρολογήματα και ταφή ενός ομοιώματος μικρού παιδιού, έθιμο με πιθανότατα αρχαία καταγωγή. Ακολουθεί η προσφορά κολλύβων και η τελετουργία κλείνει με χορούς και τραγούδια. Οι επιλογικοί στίχοι του μοιρολογιού:
Πάλι θα ρθεις, Λειδινέ μου
Με του Μάρτη τις δροσιές
Με τ’ Απριλη τα λουλούδια
Τσαι του Μάη τις δουλειές…
Ήρθε η ώρα να μας φύγεις,
πάαινε εις το καλό,
τσαι με το καλό να έρθεις
τσ’ όλους να μας βρεις γερούς…
Ο «Λειδινός» («Δειλινός» με αντιμετάθεση δ και λ) είναι ένα δρώμενο, όπου κυριαρχεί το στοιχείο του θανάτου ως προϋπόθεση για τη νέα ζωή, με αυτονόητο τον συμβολισμό που αφορά τον μαρασμό της φύσης και την αναγέννησή της κάθε χρόνο.

Το έθιμο του βασιλικού
Κατά την ημέρα αυτή, οι ιερείς μοιράζουν βασιλικό στους πιστούς, συμβολίζοντας το φυτό που υπέδειξε το σημείο όπου είχε θαφτεί ο Τίμιος Σταυρός. Το έθιμο υπενθυμίζει την εύρεση του Σταυρού και τη σύνδεση της πίστης με τη φύση και τα θαυμαστά σημεία του Θεού. Κάθε χρόνο, η ημέρα αυτή συνδέεται με τη μνήμη της θυσίας του Χριστού και την ενίσχυση της πίστης μέσω της νηστείας και της λατρευτικής παράδοσης.

Αυστηρή νηστεία για την ημέρα του Σταυρού
Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, η νηστεία της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού είναι αυστηρή, αντίστοιχη με τη νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής, και στοχεύει στη συγχώρεση των αμαρτιών και την αποχή από κάθε είδους αμαρτία. Δεδομένου ότι ο φετινός εορτασμός είναι την Κυριακή υπάρχει κατάλυση στο λάδι δηλαδή επιτρέπεται οι πιστοί να φάνε ελαιόλαδο και να το χρησιμοποιήσουν στην παρασκευή των γευμάτων. Οι πιστοί που νηστεύουν μπορούν να φάνε φρούτα, λαχανικά, όσπρια, θαλασσινά και ξηρούς καρπούς. Η ουσία της νηστείας στην Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση δεν είναι απλώς η αποχή από τροφές, αλλά μια εσωτερική πνευματική άσκηση, ένας τρόπος να καθαρίσει κανείς το νου, την καρδιά και το σώμα, για να πλησιάσει πιο συνειδητά τον Θεό. Η νηστεία είναι μέσο, όχι σκοπός. Δεν αποτελεί εξωτερική επιβολή ή τυπική υποχρέωση, αλλά πράξη ελεύθερης αγάπης και προσφοράς προς τον Θεό.
Η νηστεία συμβολίζει την συγχώρεση των αμαρτιών και την πνευματική κάθαρση, ενώ συνδέεται άρρηκτα με τον Τίμιο Σταυρό και τη θυσία του Χριστού. Η γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού αποτελεί ευκαιρία για πνευματική ανανέωση και υπενθύμιση της πίστης στους χριστιανούς.