Κρίση υπερσυσσώρευσης και καπιταλιστική κυριαρχία

Γιάννης Μηλιός

1. Η νέα τραπεζική κρίση
Στις 10/2/2016, ο Kyle Bass, ιδρυ­τής ενός από τα με­γα­λύ­τε­ρα Hedge Funds στον κόσμο, του Hayman Capital, και ένας από τους λί­γους ανα­λυ­τές που το 2008 είχαν προει­δο­ποι­ή­σει για τη ση­μα­σία της κρί­σης των ενυ­πό­θη­κων δα­νεί­ων χα­μη­λής εγ­γύ­η­σης (subrimes), υπο­στή­ρι­ξε ότι η χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή κρίση που κυο­φο­ρεί­ται στην Κίνα θα έχει για τις τρά­πε­ζες πε­ντα­πλά­σια έντα­ση συ­γκρι­τι­κά με εκεί­νην του 2008. Συ­γκε­κρι­μέ­να, ο Bass υπο­στή­ρι­ξε ότι οι κι­νε­ζι­κές τρά­πε­ζες αντι­με­τω­πί­ζουν σή­με­ρα απώ­λειες πολ­λα­πλά­σιου ύψους συ­γκρι­τι­κά με τις αμε­ρι­κα­νι­κές το 2008 (3,5 τρις δο­λα­ρί­ων ένα­ντι 650 δις των αμε­ρι­κα­νι­κών τρα­πε­ζών το 2008), ίσως μά­λι­στα και υψη­λό­τε­ρες.

Στον Bass απά­ντη­σε την επό­με­νη μέρα (11/2/2016) η μο­νά­δα ανά­λυ­σης του κι­νε­ζι­κού τρα­πε­ζι­κού συ­στή­μα­τος της Deutsche Bank, υπο­στη­ρί­ζο­ντας ότι οι ισχυ­ρι­σμοί του απη­χούν ένα ακραίο σε­νά­ριο «στο οποίο οι οι­κο­νο­μο­λό­γοι μας απο­δί­δουν μόνο 20% πι­θα­νό­τη­τες για την πε­ρί­ο­δο 2017-19». «Η ανά­λυ­σή μας εκτι­μά» συ­νέ­χι­σαν οι ανα­λυ­τές της Deutsche Bank, ότι οι κι­νε­ζι­κές τρά­πε­ζες «έχουν ανά­γκες ανα­κε­φα­λαιο­ποί­η­σης 500 δις δο­λα­ρί­ων (3,2 τρις γουάν)».[1]Όμως ποια είναι η κα­τά­στα­ση της Deutsche Bank, που έσπευ­σε να κα­θη­συ­χά­σει τους επεν­δυ­τές για την κυο­φο­ρού­με­νη τρα­πε­ζι­κή κρίση στην Κίνα, η οποία αναμ­φί­βο­λα θα έχει πα­γκό­σμιες επι­πτώ­σεις; Μια τρά­πε­ζα σε βαθιά κρίση η ίδια!

Η Deutsche Bank ήταν από τις λίγες με­γά­λες τρά­πε­ζες που το 2008 δεν χρειά­στη­κε να «δια­σω­θούν» με δη­μό­σιο χρήμα. Σή­με­ρα όμως βρί­σκε­ται σε δεινή θέση. Το 2015 εμ­φά­νι­σε ζη­μί­ες 6,8 δις ευρώ, ενώ στο άμεσο μέλ­λον αντι­με­τω­πί­ζει ση­μα­ντι­κά πρό­στι­μα, δις ευρώ, για χει­ρα­γώ­γη­ση αγο­ρών, και έχει τε­ρά­στια έκ­θε­ση στην Κίνα και σε άλλες ανα­δυό­με­νες αγο­ρές. Η ίδια η τρά­πε­ζα εκτι­μά ότι το 2016 θα έχει ζη­μί­ες 6,7 δις ευρώ. Η με­το­χή της κα­τρα­κύ­λη­σε από την αρχή του έτους κατά 30% και σε χρο­νι­κό διά­στη­μα ενός έτους κατά 50%, ενώ ο Οίκος Αξιο­λό­γη­σης Standard & Poor’s υπο­βάθ­μι­σε την πι­στο­λη­πτι­κή της ικα­νό­τη­τα σε ΒΒΒ+ από ΑΑ-. Ο νέος της γε­νι­κός διευ­θυ­ντής, ο Βρε­τα­νός John Cryan, υπο­σχέ­θη­κε να «στα­θε­ρο­ποι­ή­σει» την τρά­πε­ζα μέσα από τη συρ­ρί­κνω­σή της, και ήδη δη­μο­σιο­ποί­η­σε τα σχέ­διά του για τη μεί­ω­ση του προ­σω­πι­κού από τις 100 χι­λιά­δες ερ­γα­ζό­με­νους πα­γκο­σμί­ως στις 75 χι­λιά­δες. Μια γερ­μα­νι­κή τρά­πε­ζα σε βαθιά κρίση λοι­πόν, μας βε­βαιώ­νει, «σαν το πουλί της κα­ται­γί­δας που μη­νά­ει την κρίση», ότι δεν υπάρ­χει κρίση!

Η τρα­πε­ζι­κή κρίση που εκτυ­λίσ­σε­ται συ­νι­στά νέα φάση όξυν­σης της βα­θιάς συ­στη­μι­κής κρί­σης υπερ­συσ­σώ­ρευ­σης κε­φα­λαί­ου στην οποία ει­σήλ­θε ο κα­πι­τα­λι­σμός σε πα­γκό­σμιο επί­πε­δο πριν οκτώ χρό­νια. Εντού­τοις δεν προ­οιω­νί­ζει το «τέλος του κα­πι­τα­λι­σμού». Ο κα­πι­τα­λι­σμός δεν θα πέσει αν δεν τον ρί­ξου­με!

2. Χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή σφαί­ρα, κρίση και ανα­πα­ρα­γω­γή της κα­πι­τα­λι­στι­κής κυ­ριαρ­χί­ας

Ο Μαρξ το­πο­θε­τεί τη χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή σφαί­ρα στην καρ­διά του κα­πι­τα­λι­σμού, ανε­ξάρ­τη­τα από την ιστο­ρι­κή φάση του τε­λευ­ταί­ου. Ένας σύ­ντο­μος ορι­σμός του κα­πι­τα­λι­σμού θα ήταν: «το κοι­νω­νι­κό σύ­στη­μα που στη­ρί­ζει τη λει­τουρ­γία του στο χρήμα που τί­κτει χρήμα». Ένας άλλος πε­ριε­κτι­κός ορι­σμός της κα­πι­τα­λι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας θα μπο­ρού­σε να είναι «η οι­κο­νο­μία του υπο­σχε­τι­κού γραμ­μα­τί­ου», με όλες τις ανα­λυ­τι­κές επι­πτώ­σεις αυτής της θέσης. Μια από τις ση­μα­ντι­κό­τε­ρες συ­νέ­πειες της κε­ντρι­κό­τη­τας της χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής σφαί­ρας στον κα­πι­τα­λι­σμό είναι ο επιρ­ρε­πής σε κρί­σεις χα­ρα­κτή­ρας της.

Σύμ­φω­να με τα λόγια του Μαρξ: «Αυτός ο κοι­νω­νι­κός χα­ρα­κτή­ρας του κε­φα­λαί­ου πε­τυ­χαί­νε­ται και πραγ­μα­το­ποιεί­ται πέρα για πέρα μόνο με την πλήρη ανά­πτυ­ξη του πι­στω­τι­κού και τρα­πε­ζι­κού συ­στή­μα­τος» (Καρλ Μαρξ, Το Κε­φά­λαιο τ. 3ος: 758).

Αυτό ση­μαί­νει ότι όπως και σε κάθε άλλη ατο­μι­κή επι­χεί­ρη­ση, η ει­σα­γω­γή και­νο­το­μιών στις χρη­μα­το­πι­στω­τι­κές επι­χει­ρή­σεις απο­τε­λεί έκ­φρα­ση του αντα­γω­νι­σμού που πη­γά­ζει από την πα­ρα­γω­γή πρό­σθε­της υπε­ρα­ξί­ας. Οι αντα­γω­νι­στι­κοί με­τα­ξύ τους χρη­μα­το­πι­στω­τι­κοί ορ­γα­νι­σμοί πάντα επι­διώ­κουν να ει­σα­γά­γουν και­νο­το­μί­ες για να δώ­σουν στον εαυτό τους ένα συ­γκρι­τι­κό πλε­ο­νέ­κτη­μα που εξα­σφα­λί­ζει πρό­σθε­το κέρ­δος. Αυτή η τάση, η οποία είναι έμ­φυ­τη στη λει­τουρ­γία του κε­φα­λαί­ου, δια­δί­δει εύ­κο­λα τις χρη­μα­το­πι­στω­τι­κές και­νο­το­μί­ες σε ολό­κλη­ρο τον κλάδο, μειώ­νο­ντας το κό­στος των προ­σφε­ρό­με­νων υπη­ρε­σιών και κάνει τη χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κή και­νο­το­μία εν­δο­γε­νές στοι­χείο του κυ­κλώ­μα­τος του κε­φα­λαί­ου.

Για πα­ρά­δειγ­μα, όσον αφορά τη δια­δι­κα­σία πα­ρα­γω­γής σχε­τι­κής υπε­ρα­ξί­ας, ο Μαρξ υπο­στή­ρι­ξε ότι η τε­χνο­λο­γι­κή και­νο­το­μία μειώ­νει την αξία των αγα­θών δια­βί­ω­σης και ως εκ τού­του την αξία του εκά­στο­τε δε­δο­μέ­νου μι­σθια­κού κα­λα­θιού εμπο­ρευ­μά­των (το οποίο έχει προ­κύ­ψει ως απο­τέ­λε­σμα της τα­ξι­κής πάλης). Έτσι, ο ίδιος «πραγ­μα­τι­κός» μι­σθός (κα­λά­θι εμπο­ρευ­μά­των) κο­στί­ζει λι­γό­τε­ρο στον κα­πι­τα­λι­στή και αυ­ξά­νει την υπε­ρα­ξία που πα­ρά­γε­ται. Αυτό είναι, πράγ­μα­τι, ένα γε­νι­κό ανα­λυ­τι­κό σχήμα, το οποίο θα πρέ­πει να επε­κτα­θεί και στη χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή σφαί­ρα.

Η και­νο­το­μία επι­τρέ­πει στη χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή σφαί­ρα να αγ­γί­ξει διά­φο­ρες κα­τη­γο­ρί­ες νοι­κο­κυ­ριών (ακόμη και εκεί­να που αγω­νί­ζο­νται να επι­βιώ­σουν με επι­σφα­λείς θέ­σεις ερ­γα­σί­ας) και μειώ­νει την πο­σό­τη­τα των χρη­μά­των που ο κα­πι­τα­λι­στής πρέ­πει να πλη­ρώ­σει για τον πραγ­μα­τι­κό μισθό, δη­λα­δή το κα­θιε­ρω­μέ­νο κα­λά­θι των αγα­θών που εξα­σφα­λί­ζει την ανα­πα­ρα­γω­γή της ερ­γα­τι­κής δύ­να­μης. Με απλά λόγια, αν ένα αυ­το­κί­νη­το είναι μέρος αυτού του κα­λα­θιού, ένα μέσο νοι­κο­κυ­ριό μπο­ρεί να το αντέ­ξει οι­κο­νο­μι­κά με χα­μη­λό­τε­ρο χρη­μα­τι­κό μισθό στη βάση της τρα­πε­ζι­κής πί­στω­σης. Το ίδιο μπο­ρεί να λε­χθεί όσον αφορά την εκ­παί­δευ­ση των παι­διών, την οι­κο­γε­νεια­κή στέγη, την ασφά­λι­ση της υγεί­ας, κλπ. Η χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή και­νο­το­μία μειώ­νει την αξία του κα­λα­θιού που αντι­προ­σω­πεύ­ει ο μι­σθός και ως εκ τού­του αυ­ξά­νει το κα­πι­τα­λι­στι­κό κέρ­δος (φυ­σι­κά αυτή είναι μόνο μια πτυχή της όλης δια­δι­κα­σί­ας της χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής και­νο­το­μί­ας, αφού ο δα­νει­σμός δεν αφορά μόνο νοι­κο­κυ­ριά).

Μια πο­λυ­συ­ζη­τη­μέ­νη εξέ­λι­ξη της λε­γό­με­νης χρη­μα­τι­στι­κο­ποί­η­σης αφορά τη με­τα­φο­ρά υψη­λό­τε­ρου κιν­δύ­νου στον τομέα των νοι­κο­κυ­ριών. Οι ισο­λο­γι­σμοί των νοι­κο­κυ­ριών έχουν αυ­ξη­θεί ση­μα­ντι­κά (και όχι μόνο το χρέος τους). Αυτό ση­μαί­νει ότι τόσο το χρέος των νοι­κο­κυ­ριών όσο και τα πε­ριου­σια­κά τους στοι­χεία έχουν αυ­ξη­θεί σε σχέση με τα οι­κο­γε­νεια­κά ει­σο­δή­μα­τα.

Στο πνεύ­μα της ανά­λυ­σης του Μαρξ, πρέ­πει να κα­τα­νο­ή­σου­με ότι το αυ­ξη­μέ­νο χρέος που βα­σι­ζό­ταν στον αντα­γω­νι­σμό των χρη­μα­το­πι­στω­τι­κών και­νο­το­μιών δίνει τη δυ­να­τό­τη­τα ύπαρ­ξης χα­μη­λό­τε­ρων μι­σθών και όχι το αντί­θε­το. Από μαρ­ξι­στι­κή άποψη είναι απο­λύ­τως πα­ρα­πλα­νη­τι­κό να ανά­γε­ται η σύγ­χρο­νη αύ­ξη­ση του χρέ­ους στην υπο­κα­τα­νά­λω­ση των ερ­γα­ζο­μέ­νων, ή τις κακές οι­κο­νο­μι­κές κα­πι­τα­λι­στι­κές επι­δό­σεις στις δυ­τι­κές κοι­νω­νί­ες.[2]

Η ανά­δυ­ση της χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής σφαί­ρας δεν συ­νε­πά­γε­ται έναν αδύ­να­μο, αλλά έναν ισχυ­ρό και βαθιά εμπε­δω­μέ­νο κα­πι­τα­λι­σμό, ως σύ­στη­μα τα­ξι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης και αξιο­ποί­η­σης κε­φα­λαί­ου. Αυτό που έχει αυ­ξη­θεί δεν είναι απλώς το ιδιω­τι­κό χρέος, αλλά η εξάρ­τη­ση της κοι­νω­νί­ας (συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νου του τομέα των νοι­κο­κυ­ριών) από συ­ναλ­λα­γές χρη­μα­το­πι­στω­τι­κού ισο­λο­γι­σμού.

Ένα νοι­κο­κυ­ριό μπο­ρεί να δα­νει­στεί για να αγο­ρά­σει ένα ακί­νη­το, αλλά η συ­ναλ­λα­γή αυτή προ­σθέ­τει ένα πε­ριου­σια­κό στοι­χείο (σπίτι) και μια υπο­χρέ­ω­ση (τρα­πε­ζι­κό δά­νειο) στον ισο­λο­γι­σμό της οι­κο­γέ­νειας. Αλλά πάνω απ’ όλα, η ίδια συ­ναλ­λα­γή βα­σί­ζε­ται κατά κύριο λόγο στην κε­φα­λαιο­ποί­η­ση (τι­τλο­ποί­η­ση) των μι­σθια­κών ροών (μι­σθια­κή σχέση), η οποία εμ­φα­νί­ζε­ται ως πε­ριου­σια­κό στοι­χείο του χαρ­το­φυ­λα­κί­ου των νοι­κο­κυ­ριών.

Η ύπαρ­ξη του μι­σθού ως μιας μορ­φής «πλα­σμα­τι­κού κε­φα­λαί­ου» ανα­φε­ρό­ταν ρητά ως δυ­να­τό­τη­τα από τον Μαρξ στον 3ο τόμο του Κε­φα­λαί­ου: «Η μορφή του το­κο­φό­ρου κε­φα­λαί­ου συ­νε­πά­γε­ται ότι κάθε κα­θο­ρι­σμέ­νο και τα­κτι­κό χρη­μα­τι­κό ει­σό­δη­μα εμ­φα­νί­ζε­ται σαν τόκος ενός κε­φα­λαί­ου, αδιά­φο­ρο αν προ­έρ­χε­ται από ένα κε­φά­λαιο ή όχι. [...] Ας πά­ρου­με για πα­ρά­δειγ­μα το κρα­τι­κό χρέος και το μισθό ερ­γα­σί­ας. [...] Ο μι­σθός ερ­γα­σί­ας εν­νο­εί­ται εδώ σαν τόκος και επο­μέ­νως η ερ­γα­τι­κή δύ­να­μη σαν κε­φά­λαιο που απο­φέ­ρει αυτό τον τόκο. [...] Ο πα­ρα­λο­γι­σμός του κε­φα­λαιο­κρα­τι­κού τρό­που αντί­λη­ψης φτά­νει εδώ στο απο­κο­ρύ­φω­μά του» (Μαρξ όπ.π.: 586-88).

Από μόνη της, η εξέ­λι­ξη αυτή έχει ση­μα­ντι­κές συ­νέ­πειες. Στο ιδε­ο­λο­γι­κό επί­πε­δο, τα συμ­φέ­ρο­ντα της ερ­γα­τι­κής τάξης εμ­φα­νί­ζο­νται ως ταυ­τό­ση­μα με αυτά των κα­πι­τα­λι­στών καθώς οι ιδιο­κτή­τες κε­φα­λαί­ου και οι ερ­γα­ζό­με­νοι όλο και πε­ρισ­σό­τε­ρο δια­τη­ρούν και αντι­λαμ­βά­νο­νται τον πλού­το τους με τη μορφή ρευ­στού πε­ριου­σια­κού στοι­χεί­ου. Πα­ράλ­λη­λα, συ­νο­λι­κά το χρη­μα­το­πι­στω­τι­κό σύ­στη­μα γί­νε­ται όλο και πιο ευά­λω­το και επιρ­ρε­πές σε κρί­σεις, και τα νοι­κο­κυ­ριά επη­ρε­ά­ζο­νται πε­ρισ­σό­τε­ρο από χρη­μα­το­πι­στω­τι­κά γε­γο­νό­τα.

Αυτό όμως ση­μαί­νει ότι η κοι­νω­νι­κή ανα­πα­ρα­γω­γή των νοι­κο­κυ­ριών των ερ­γα­ζο­μέ­νων γί­νε­ται ολο­έ­να και πιο εξαρ­τη­μέ­νη από τη δια­χεί­ρι­ση χρη­μα­το­πι­στω­τι­κού κιν­δύ­νου. Αυτή είναι η πιο ση­μα­ντι­κή στιγ­μή της χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής και­νο­το­μί­ας ως κοι­νω­νι­κής δια­δι­κα­σί­ας. Είναι μέσω αυτού του κα­να­λιού «δια­χεί­ρι­σης του κιν­δύ­νου» που η χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή σφαί­ρα εν γένει (όχι μόνο η χρη­μα­τι­στι­κο­ποί­η­ση των νοι­κο­κυ­ριών) μορ­φο­ποιεί και πει­θαρ­χεί την κοι­νω­νι­κή συ­μπε­ρι­φο­ρά σύμ­φω­να με τους κα­νό­νες του κε­φα­λαί­ου.

Σε έναν επι­σφα­λή κόσμο, η δια­χεί­ρι­ση του κιν­δύ­νου ση­μαί­νει τόσο αντι­στάθ­μι­ση του κιν­δύ­νου όσο και «εκ­με­τάλ­λευ­σή» του. Όμως, κά­ποιος μπο­ρεί να «εκ­με­ταλ­λευ­τεί» τον κίν­δυ­νο μόνο αν «παί­ζει καλά» και σύμ­φω­να με τους κα­νό­νες του παι­χνι­διού. Από την άποψη αυτή, η χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή σφαί­ρα μπο­ρεί επί­σης να θε­ω­ρη­θεί μια τε­χνο­λο­γία εξου­σί­ας που ορ­γα­νώ­νει την ανα­πα­ρα­γω­γή των σχέ­σε­ων εξου­σί­ας στην κα­πι­τα­λι­στι­κή κοι­νω­νία. Η δια­χεί­ρι­ση του κιν­δύ­νου δεν δα­μά­ζει το μέλ­λον, αλλά κάνει την ερ­γα­σία «όμηρο του δικού της μέλ­λο­ντος», δη­λα­δή, όμηρο των απαι­τή­σε­ων του κε­φα­λαί­ου, παρά την κρίση και μέσα στην κρίση. Η Αρι­στε­ρά, για να είναι αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κή, δη­λα­δή για να μπο­ρεί να εκ­φρά­ζει το στρα­τη­γι­κό συμ­φέ­ρον της ερ­γα­τι­κής τάξης, πρέ­πει ταυ­τό­χρο­να να είναι και μαρ­ξι­στι­κή!

[1] A China bank crisis? Not so fast, Deutsche Bank says, http://​www.​cnbc.​com/​2016/​02/​12/​a-china-bank-crisis-not-so-fast-deutsche-bank-says.​html

[2] Είναι πράγ­μα­τι πολύ δύ­σκο­λο να φα­ντα­στεί κα­νείς μια δια­φο­ρε­τι­κή αι­τιο­λο­γία για με­γά­λο χρο­νι­κό διά­στη­μα: αν τα νοι­κο­κυ­ριά αντι­με­τω­πί­ζουν μια συ­νε­χή συ­μπί­ε­ση των ει­σο­δη­μά­των τους, το τε­λευ­ταίο πράγ­μα που θα κά­νουν είναι να συσ­σω­ρεύ­σουν πε­ρισ­σό­τε­ρο χρέος.